Nazwisko to osobowa nazwa własna (antroponim), służąca do identyfikacji osoby i rodziny. W naszym języku funkcjonują związki frazeologiczne „mieć nazwisko”- być sławnym, „zyskać nazwisko” – zdobyć uznanie, rozgłos. Nazwisko jest w stosunku do imienia bardzo młode. Przez długie wieki społeczność praindoeuropejska żyła w systemie jednoimiennym. W społeczeństwach pierwotnych imię lub przydomek często utożsamiane było z osobą właściciela i ginęło wraz z jego śmiercią. Indianie z Ameryki Północnej i starożytni Egipcjanie mieli zwyczaj przybierania dwu imion: tajnego- świętego, objętego tabu i zastępczego, które było w codziennym użyciu i służyło identyfikacji .Imiona sekretne utożsamiano z duszą człowieka. Znając imię człowieka, można go przekląć i w ten sposób zniszczyć duszę. Odkrycie sekretnego imienia dawało władzę nad nosicielem imienia.
Starożytni Grecy nadawali dzieciom imiona o treści symbolicznej (np. Sofokles- sławny z mądrości), które łączono z imieniem ojca i nazwą gminy pochodzenia. Wielu imion greckich używa się powszechnie : Agata( dobra), Aleksander ( obrońca mężów), Małgorzata (perła). Niekiedy do imienia dodawano określenie:Tales z Miletu, Heraklit z Efezu czy Demokryt z Abdery. Rzymianie używali imienia własnego, łączonego z nazwą rodu i nazwą bocznej gałęzi rodu , np. znany poeta Horacy to Quintus Horatius Flaccus . Liczba imion była tak mała, że w dokumentach oznaczano je skrótami bez obawy nieporozumień, np. Aulus- A. Lucius- L.
Do całości dodawano niekiedy przydomek, odnoszący się do cech człowieka.
W Biblii dwuczłonowe nazwy pojawiają się wtedy, gdy osoba ma bardzo popularne imię, np. Maria Magdalena, Juda Machabeusz, Judasz Iszkariot. W tradycji judeochrześcijańskiej imię miało ogromne znaczenie. Wiele imion nadaje w Biblii sam Bóg, np. Sara, Abraham, Izrael. Imiona biblijne rozpowszechniły się w całym świecie chrześcijańskim, np. Anna (łaska), Jakub ( niech Bóg strzeże), Jan ( Bóg łaskaw)
W czasach prasłowiańskich funkcjonowały rodzime, pogańskie nazwy dwuczłonowe: Jarosław, Bronisław, Sędzimir, Wojciech, Jarogniew, Sławomir. Większość imion pogańskich wyparta została przez zapożyczone, chrzestne, brane od apostołów i świętych: Piotr, Jakub, Jan, Michał, Wawrzyniec. Czasami tłumaczono imiona na język polski, np. Hieronim – Jarosz, Feliks – Szczęsny, Egidiusz- Idzi.
Jednym ze sposobów wyróżniania osoby, oprócz nadawania imienia, było też nadawanie przydomka. Proces ten można zaobserwować na przykładzie dynastii Piastów. Z historii pamiętamy Leszka Białego, Leszka Czarnego, Bolesława Kędzierzawego, Mieszka Starego czy Kazimierza Wielkiego . Lepiej urodzeni nadawali czasami najstarszemu synowi niezmienione imię ojca ( imię rodowe).
Jakie były przyczyny powstawania nazwisk?
Nazwisko jako stałe i niezmienne oznaczenie osobowe ukształtowało się w kręgu kultury zachodnioeuropejskiej w okresie od X do XIV wieku. Wraz ze wzrostem liczby mieszkańców miast same imiona nie wystarczały do identyfikacji osób. W Polsce proces ustalania się nazwiska rozpoczął się ok. XV wieku, obejmując kolejno szlachtę, mieszczan, chłopów i ludność żydowską, a zakończył się dopiero w II poł. XIX wieku. Kwestie dotyczące nazwisk regulowały kolejne dokumenty, np. Kodeks Napoleona,, przepisy pruskie z 1875 r. czy ustawy z okresu II Rzeczypospolitej. Niektóre grupy społeczne nazwisko mają dopiero od kilku pokoleń. Brzmienia i forma graficzna nazwisk ustaliły się na przełomie XVIII I XIX wieku wraz z szerszym przyjęciem i stosowaniem reguł pisowni..Nie zapobiegło to oczywiście powstaniu różnych wariantów pisowni, spowodowanych praktyką urzędników w czasach zaborów. Usiłowali oni zapisywać nazwiska Polaków przy zastosowaniu norm ortograficznych języka rosyjskiego i niemieckiego. Polską literę h zamieniano w rosyjskim na g a sz w niemieckim na sch. Łatwo sobie wyobrazić, jakich kłopotów przysparzały polskie znaki diakrytyczne ć, ś ę, ą niemające odpowiedników w językach urzędowych państw zaborczych. Niepiśmienni znali swoje nazwisko w wersji mówionej i nie potrafili wyegzekwować właściwego zapisu. W „Konopielce” Redlińskiego jest scena przedstawiająca zapisywanie dziecka o imieniu Józef do szkoły. Cała rodzina: Handzia,dziadek , Kaziuk i mały Ziutek wymieniają różne wersje nazwiska: może Bartoszko a może Bartosz?Okazuje się że w dokumentach zapisano Bartoszewicz.:
„Najbardziej zdziwiło Handzie. Śmiać się zaczęła:Bartosiewicz hahaha, patrzajcie, Kazimierz, tyle lat z nim żyła, myślała że z Kaźmierem, a on Kazimierz. I to Bartosiewicz”.
Typy nazwisk
Wyróżnić można podstawowe typy polskich nazwisk:
* patronimiczne- utworzone od imienia ojca, np. Pawlak, Piotrowicz
* odmiejscowe (utworzone od nazw miejscowości), np. Bugajski, Przesmycki, Wolski
* odapelatywne (utworzone od wyrazów pospolitych), np. Szyszka, Gwiazda, Latała, Kowal
* nazwiska równe imionom- Rafał, Marek
Proces kształtowania się nazwisk był ściśle związany z hierarchią społeczną. Im kto był zamożniejszy i częściej występował w życiu publicznym, tym wcześniej musiał być wyróżniony w dokumentach. W ten sposób rozwój cywilizacji wymusił powstanie nazwiska, które gwarantowało identyfikację. Najpopularniejsze polskie nazwiska to Nowak, Kowalski, Wiśniewski, Wójcik, Kowalczyk, Kamiński, Lewandowski, Zieliński, Szymański, Woźniak.
Polskie nazwiska szlacheckie
Przynależność do stanu szlacheckiego wiązała się z licznymi przywilejami. Nazwisko świadczyło o pochodzeniu szlacheckim, ułatwiało orientację w gronie familijnym i było łącznikiem między pokoleniami. Dlatego szlachta zaczęła używać nazwisk stosunkowo wcześnie, bo ok. XV wieku. W obrębie stanu szlacheckiego istniał początkowo zwyczaj dodawania do imienia określenia pochodzenia odmiejscowego ( przydawki odmiejscowej ). Posłużmy się przykładem ze znanej lektury: bohaterowie Krzyżaków to Zbyszko z Bogdańca i Jurand ze Spychowa . Założycielem Radzynia był Grot z Ostrowa. Jeśli szlachcic zmienił miejsce pobytu i posiadłość , to zmieniał również nazwisko. Proces krystalizacji nazwisk szlacheckich trwał od XIV do XV wieku. Przynależność do stanu szlacheckiego dawała liczne korzyści, dlatego szlachta starała się ograniczyć dostęp innych stanów do tych przywilejów. Jednym ze znaków rozpoznawczych było nazwisko. Walery Nekanda Trepka, autor książki o wymownym tytule „Liber Chamorum” zauważa, że ktoś, kto nie nosi nazwiska, nie jest szlachcicem. Ponadto analizuje etymologię nazwisk rzekomo szlacheckich, historie protoplastów kogoś, kto podaje się za szlachcica a nim nie jest i demaskuje tych, którzy podstępem wkradli się do stanu szlacheckiego.
Które nazwiska są na pewno szlacheckie? W powszechnym odczuciu te, które kończą się na -ski i -cki. Jest to jednak częściowo słuszne mniemanie. Nazwisko szlacheckie jest dawnym przymiotnikiem odmiejscowym, więc musi być urobione od nazwy miejscowości. Należy znać genealogię rodziny, aby stwierdzić jej szlacheckość. Zenon Przesmycki był potomkiem rodu szlacheckiego o bardzo starej, sięgającej czasów średniowiecza historii. Jego przodek był właścicielem wsi Przesmyki, od której ród wziął nazwisko. Znane u nas nazwiska :Zabielski, Niewęgłowski, Paszkowski są dawnymi przymiotnikami odmiejscowymi, urobionymi od nazw miejscowości: Zabiele, Niewęgłosz, Paszki .
Derywaty odmiejscowe, takie jak -ański -eński, -iński, -ecki, -ski, -cki mogą świadczyć o szlacheckim pochodzeniu. Mogą, ale nie muszą.
W czasach staropolskich powstają liczne nazwiska pseudoszlacheckie- od imion, przedmiotów, zajęć, wyrazów łacińskich itp., np. Zawada- Zawadzki, Kozioł- Kozłowski, Jurek- Jurkowski, Kucharz- Kucharski. Nazwiska pseudoszlacheckie to również te, które urobiono od nazw wsi i miast królewskich- Oświęcim- Oświęcimski, Sieradz- Sieradzki, Płock- Płocki. Jak widać, sufiks nie może być dowodem na szlacheckość czy nieszlacheckość nazwiska. Z historii i literatury moglibyśmy wymienić tych, którzy nosili nazwiska niezakończone żadnym z wymienionych sufiksów a należeli do stanu szlacheckiego: Pasek,Rej, Ciołek, Szczuka, Komar… .
Podsumowując rozważania o pochodzeniu nazwisk trzeba zauważyć, że nie ma nazwisk lepszych czy gorszych. Do lamusa należy odłożyć przekonanie, że nazwiska z przyrostkiem – ski czy – cki są lepsze, bo wiążą się z kulturą szlachecką. To posiadacz nazwiska może dodać mu blasku zasługami i osiągnięciami. Kiedy przyjrzymy się nazwiskom osób wielkich to okaże się, że niekoniecznie są wyjątkowe czy ładnie brzmiące, a jednak mają dla nas urok. Osoby te mają nazwisko. Nazwisko można zmienić, jeśli jest równe imieniu, ośmieszające lub uwłaczające godności, lub, uwaga,gdy ktoś inny o tym samym nazwisku okrył je niesławą. Należy mieć więc świadomość odpowiedzialności. Nazwisko to wspólne dobro duchowe wszystkich, którzy je noszą. Wszak nazwisko to inaczej godność.