Sztuka wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego, formalnie oddzielonego po śmierci cesarza Teodozjusza w roku 395, oddziaływała na Grecję ,Bułgarię, Macedonię i Serbię. Na wschodzie rozwijała się w Armenii i Gruzji, a na północy obejmowała Ruś aż po Nowogród. Po upadku Cesarstwa bizantyjskiego sztuka silnie związana z prawosławiem rozwijała się nadal na Bałkanach, na Rusi i wschodnich obszarach Rzeczpospolitej. Cesarstwo Bizantyjskie aż do upadku zachowało ciągłość władzy i dorobek cywilizacyjny. Przez całe średniowiecze było dla tworzących się państw europejskich wzorcem. Małżeństwa zawierane przez cesarzy niemieckich i królów z bizantyjskimi księżniczkami podnosiły prestiż monarszej władzy.
Sztuka bizantyjska wyrosła z późnej sztuki rzymskiej i wczesnochrześcijańskiej. Tworzona była w obrębie i na zlecenie dworu i zgodnie z wolą cesarza wyrażała doktrynę ortodoksyjnego kościoła.
Po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego w 313 roku, a następnie zaakceptowaniu przez cesarza Konstantyna chrześcijaństwa jako religii państwowej, sztuka sakralna zaczęła odchodzić od antycznego realizmu w kierunku religijnego iluzjonizmu. Kościoły bizantyjskie układem architektonicznym i dekoracją miały wyrażać nieskończoność i hierarchiczność budowy chrześcijańskiego wszechświata. Chrystus Pantokrator z insygniami władzy cesarskiej umieszczany był w strefie najwyższej, w kopule lub konsze apsydy prezbiterium.
W sztuce bizantyjskiej wyodrębniane są cztery okresy:
– Od zbudowania Konstantynopola w 330 roku do wielkiego rozkwitu sztuki w czasach Justyniana (527-565)
– Okres ikonoklazmu za dynastii Izauryjskiej (726-842)
– Renesans macedoński od 876roku –panowanie dynastii Komnenów i Angelosów do zdobycia Konstantynopola w 1204 roku przez krzyżowców
– Renesans Paleologów-od, odzyskania Konstantynopola z rąk łacinników (1261) aż do upadku w 1453 roku
Architektua
W sakralnej architekturze bizantyjskiej początkowo dominowały tradycyjne układy bazylikowe. San Apollinare in Classe w Rawennie 534-545 czy kościół tego świętego, zbudowany w środku miasta San Apollinare In Nuowo, to trójnawowe beztranseptowe bazyliki poprzedzone narteksem.
Inne rozwiązania to połączenie wygodnego dla liturgii planu wydłużonego z pełnym symboliki planem centralnym. Takimi są kościoły wzniesione w Konstantynopolu. Kościół p.w.Św. Ireny (532) to trójnawowa bazylika z dwiema różnej wielkości kopułami nad nawą główną. W okresie największego rozkwitu sztuki, za panowania Justyniana, stworzono kościoły o skomplikowanych układach centralnych. Kościół p.w. św. Sergiusza i Bachusa z 537 roku zbudowany został na rzucie oktogonu urozmaiconego eksedrami. To pierwszy kościół o układzie centralnym, zapowiadający tak wspaniałe dzieło jak San Vitale z Rawenny wzniesiony w 547 roku.
Kościół San Vitale utożsamiał ideę chrześcijańskiego cesarstwa i sakralizację władzy. W średniowieczu kopie tej cesarskiej świątyni, połączone z pałacem, czasami dość prymitywne, miały to samo znaczenie symboliczne.
Za panowania Justyniana i z jego inicjatywy powstało dzieło architektury skalą wielkości, złożonością planu i śmiałością konstrukcji przewyższające wszystkie dokonania. Antemios z Tralles i Izydor z Miletu zaprojektowali i wznieśli w latach 523-537 największy kościół chrześcijański Hagia Sophia- Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Plan świątyni był rozwiązaniem nowatorskim. Łączył cechy budowli wydłużonej z planem budowli centralnej. Wielka kopuła pośrodku podparta została dwiema półkopułami i eksedrami. Po bokach piętrowe empory otwierają się na przestrzeń środka. Skomplikowana przestrzeń kościoła 
Hagia Spohia inspirowała architektów do tworzenia planów krzyżowo-kopułowych. Hagia Sophia była dziełem tak wyjątkowym, że nigdy nie powtórzono tak śmiałych rozwiązań konstrukcyjnych. Wnętrze świątyni wykonano z kolorowych porfirów i marmurów. Kapitele kolumn i elementy belkowań są tak głęboko rzeźbione, że sprawiają wrażenie ażurowych. Złocenia, mozaiki, kolorowe okładziny kamienne tworzą migotliwy świat niebios.
Najtrwalszym wkładem bizantyjskim do architektury sakralnej było wykształcenie planu centralnego opartego na krzyżu greckim wpisanym w kwadrat. W części wschodniej budowli ramiona krzyża zamykały apsydy, a pośrodku kopułę podwyższoną bębnem podpierały cztery sklepienia kolebkowe. W narożach krzyża kwadratowe przestrzenie zwieńczano mniejszymi kopułkami. Takie plany wykształcone w IX wieku funkcjonowały
w różnych wariantach w architekturze prawosławnej do XVII wieku. Pierwszym kościołem tego typu był kościół pałacowy „Nea” wzniesiony w 881 roku w Konstantynopolu. Elewacje świątyń bizantyjskich są surowe, nietynkowane i pozbawione dekoracji. Ich surowość łagodzono i urozmaicano stosując różne wątki układów cegieł w połączeniu z białym kamieniem. Plan pięciokopułowy stosowany był w architekturze zachodnioeuropejskiej. Stosując przejętą z Bizancjum konstrukcję kopuły na pendentywach (żaglach) wznoszono kopuły nad kwadratowymi przęsłami. Najświetniejszymi przykładami układów wzorowanych na architekturze bizantyjskiej są : bazylika p.w. Św. Marka w Wenecji z XI wieku i francuski romański kościół Saint Front w Perigueux z XII wieku.
Malarstwo
Malarstwo monumentalne mozaikowe i freskowe oraz tablicowe (ikony malowano na deskach) pozostawało w obrębie sztuki sakralnej. Zanikał charakterystyczny dla sztuki antycznej realizm na rzecz iluzjonizmu ilustrującego treści teologiczne, prezentowane zgodnie z obowiązującą doktryną kościoła. Wydłużone postacie świętych męczenników suną w procesji ku ołtarzowi na mozaikach kościoła San Apollinare, nie dotykając stopami ziemi.
Wymagana poprawność dogmatyczna doprowadziła do ustalenia programu dekoracji kościołów. W kopule góruje przedstawienie Chrystusa na majestacie-Pantokratora, a na pendentywach kopuły unoszą się Ewangeliści . W apsydzie przeznaczono miejsce dla Marii-pośredniczki pomiędzy Bogiem i wiernymi. Na ścianach umieszczano sceny z życia Chrystusa, a po stronie zachodniej Sąd Ostateczny.
Rozwój malarstwa bizantyjskiego został przerwany przeszło stuletnim okresem obrazoburstwa-ikonoklazmu (726-842). Cesarze dynastii izauryjskiej (w Azji Mniejszej) popierali ruch ikonoklastyczny. Niszczono ikony, zamalowywano lub skuwano freski i mozaiki. Dopiero renesans macedoński przywrócił sztuce bizantyjskiej malarstwo figuratywne. Uległo ono jednak dużemu sformalizowaniu. Mozaiki i ikony powtarzały wypracowane schematy kompozycyjne, co w rezultacie prowadziło do skostnienia form. Zabytki malarstwa wczesnego, przed ikonoklazmem, są nieliczne. Zachowały się mozaiki z Hagia Sophia (były umieszczone tak wysoko, że zdołano je jedynie zamalować wapnem). Późniejsze zabytki malarstwa monumentalnego pochodzą z Grecji, z Dafnii koło Aten z XI w oraz z sycylijskich kościołów w Cefalu i Palermo z XII w. Najwięcej dekoracji malarskich zachowało się w cerkwiach Serbii, Chorwacji i dawnej Rusi.
Greckie słowo „eikon” oznacza przedstawienie na podobieństwo pierwowzoru lub modela. „Ikona” w tym sensie to każde przedstawienie, bez względu na wielkość i technikę wykonania. Dzisiaj „ikoną” nazywamy obraz, najczęściej malowany na desce techniką enkaustyczną (pigment rozpuszczony w wosku) lub temperą o złoconym tle. Ikona będąca „portretem” świętego wyrosła z tradycji egipskiego portretu fajumskiego. Ikony chrześcijańskie początkowo niewiele się od niego różniły. Postać przedstawiona była frontalnie w widoku do pasa. Duże oczy świętych świadczyły o ich bogatym życiu wewnętrznym. Musiało upłynąć kilkaset lat aby pojawiły się w malarstwie sceny wielopostaciowe. Wizerunki Matki Boskiej pojawiły się dopiero po soborze powszechnym w Efezie w 431roku, na którym uznano Maryję za Bogurodzicę. Pierwszą ilustracją nowego dogmatu był cykl mozaiek w rzymskim kościele Santa Maria Maggiore.
Ikony malowane były, podobnie jak malowidła monumentalne, zgodnie z obowiązującym kanonem ikonograficznym. Określał on w ogólnych zarysach schemat kompozycji i kolory. Napisano nawet iluminowane wzorniki malarstwa sakralnego, określające sposoby przedstawiania scen z życia świętych. Święci na ikonach są zawsze tacy sami i na dodatek tak samo rozmieszczeni w płaszczyźnie obrazu. Charakterystyczną cechą malarstwa bizantyjskiego było stosowanie odwróconej perspektywy. Niebo- świat niebiański był w mozaikach złotym tłem.
Reguły w malarstwie bizantyjskim miały zapobiec odstępstwom teologicznym. Sztuka zamknięta w sztywnych teologicznych ramach rozwijała się inaczej niż w zachodniej Europie. Bizantyjska ikona nie dążyła do realizmu, ale do transcendencji. Ikona to najbardziej uduchowione przedstawienie postaci lub przekazany obrazem wykład teologiczny. Ikony powstające w różnych, niekiedy oddalonych od siebie ośrodkach, powtarzają te same pozy i ujęcia. Na Rusi, w Bułgarii, Grecji czy Armenii tak samo malowani święci spoglądali z ikonostasów cerkwi przez stulecia.
W Polsce malowidła malarzy kręgu rusko-bizantyjskiego zamawiali Jagiellonowie. W XV wieku ozdobiono freskami kaplicę p.w. św. Trójcy na zamku lubelskim, kolegiatę w Sandomierzu i kaplicę św. Krzyża w wawelskiej katedrze. Mało znane i doceniane jest bizantyjskie malarstwo miniaturowe, chociaż odegrało znaczącą rolę. To dzięki iluminacjom „Psałterza Paryskiego” i „Zwoju Jozuego” oraz wielu
Kryzys ikonoklastyczny
Spór o kult obrazów, którego formalny zakaz wydał cesarz Leon III (717-741), rozpoczynając działania ruchu ikonoklastycznego, nie był problemem nowym. Był to
problem bardzo złożony, ponieważ poza problemami teologicznymi i poza teologicznymi, uwarunkowany był polityką aktualnie panującego cesarza. Cesarze ikonoklaści, szczególnie Leon III i Konstantyn V byli zwolennikami cezaropapizmu. Tworzenie w kulturach starożytnych wizerunków bogów było powszechną praktyką. Wyjątkiem był judaizm a później islam. Starotestamentowy zakaz przedstawiania Boga był przestrzegany również przez wyrastające z judaizmu chrześcijaństwo. We wczesnym kościele tworzenie jakichkolwiek wizerunków, a szczególnie rzeźb, uważane było za bałwochwalstwo .
Kiedy chrześcijaństwo stało się udziałem ludzi wychowanych w tradycji kultury greckiej, musiało złagodzić pierwotny rygoryzm, nie tylko zresztą w sprawie obrazów. W końcu II wieku pojawiają się pierwsze malowidła o treściach chrześcijańskich oraz przedstawienia Chrystusa. W V wieku obrazy z wizerunkiem Chrystusa i świętych zaczęły być otaczane coraz większą czcią, a w VI i VII wieku kult obrazów był już najważniejszą cechą ludowej pobożności bizantyjskiej. Różnica pomiędzy czcią a bałwochwalstwem przestała być dostrzegana. Przeciwko takim praktykom występował ruch obrazoburców. Pewną rolę w sporze ikonoklastycznym odegrał islam. Po zdobyciu przez Arabów Palestyny, Syrii i Egiptu Cesarstwo Bizantyjskie znalazło się w bezpośredniej konfrontacji militarnej i ideologicznej z islamem. Islam, podobnie jak chrześcijaństwo, uważał się za religię uniwersalną i jedynie słuszną. Bóg Abrahama, ten sam dla Żydów, chrześcijan i Arabów, w najdoskonalszej, najczystszej postaci i wersji najnowszej objawił się Mahometowi. Chrześcijańska nauka o Trójcy Świętej i posługiwanie się ikonami było uznawane przez muzułmanów za bałwochwalstwo.
Najważniejszym elementem sporu ikonklastycznego były jednak doktryny teologiczne rozwijane w kościele, dotyczące kwestii chrystologicznych. Spór o istotę natury Chrystusa w konsekwencji przekładał się na pozwolenie lub zabranianie tworzenia wizerunków. Poglądy na tę kwestię nestorian,monofizytów, chalcedończyków, diofizytów czy orygenistów były nieustającą polemiką, prowadzoną nie zawsze metodami pokojowymi. Sporom teologicznym, początkowo o stosunek do siebie Osób Trójcy Świętej, a następnie o naturę Chrystusa, towarzyszyły próbom osiągnięcia przez poszczególne biskupstwa pozycji dominującej. Arianizm, który zakładał, że Syn i Duch nie są odwieczni i współistotni Ojcu ani Mu równi, był w wersji łagodzonej przez prowincjonalne synody, łatwiejszy do zrozumienia niż abstrakcyjny dogmat o Trójcy Świętej. W sporach doktrynalnych rolę odgrywały nawet osobiste animozje pomiędzy teologami i biskupami oraz rywalizacja o pierwszą pozycję. Potępienie wszystkich pism Orygenesa przez biskupa Aleksandrii Teofila osłabiło w V wieku pozycję Antiochii. Nestoriusz, będący zwolennikiem poglądu o rozróżnieniu w Chrystusie elementów boskich i ludzkich, dwóch natur i dwóch osób, został na soborze efeskim w 431 r. ekskomunikowany i nawzajem ekskomunikował Cyryla, głoszącego pogląd całkowicie przeciwny o Jednej Naturze w Jednej Osobie (monofizytyzm). Ostatecznie Sobór Chalcedoński w 451 r. potępił rozbudowaną wersję doktryny monofizyckiej przedstawionej przez biskupa Aleksandrii Dioskura i ogłosił ortodoksyjną doktrynę o „Dwóch Naturach w Jednej Osobie”. Pomimo postanowień soboru zacięty spór, podczas którego odwoływano i przywracano na urzędy biskupów, a nawet ich mordowano, trwał w prowincjach wschodnich cesarstwa aż do VII wieku. Spory doktrynalne toczyły się nawet po zajęciu biskupstw wschodnich przez Arabów wyznających islam.
Teologia chrześcijańska musiała się przy tym skonfrontować z grecką, czyli pogańską, oraz filozofią idealistyczną i rozwijającymi się kultami misteryjnymi. Wszystkie te spory i uwarunkowania przekładały się na stosunek teologów do kultu obrazów i roli, jaką mogą odgrywać w przekazywaniu prawd wiary.
W rozstrzygnięciu sporu o kult obrazów istotną rolę odegrali mnisi, którzy odmówili podporządkowania się rozkazom ikonoklastycznych cesarzy. W początkowym okresie sporu za odmowę wykonania rozkazu niszczenia ikon mnisi płacili życiem. Szczególna rolę w przywróceniu możliwości malowania ikon odegrał Jan z Damaszku, żyjący w klasztorze Św. Saby w Palestynie, wówczas już arabskiej. W swoich trzech traktatach o obronie obrazów wyłożył dość ogólne, dzięki temu łatwiejsze do zrozumienia, konstatacje Chrystologiczne. „Przedstawiam Boga Niewidzialnego nie jako niewidzialnego, lecz o tyle, o ile stał się On dla nas widzialny przez swój udział w ciele i krwi.”
„W poprzednich czasach Boga bez ciała czy kształtu nie można było przedstawiać w żaden sposób(zakaz starotestamentowy) ale dzisiaj, od czasu kiedy Bóg pojawił się w ciele i żył wśród ludzi, mogę przedstawiać to, co jest widzialne w Bogu. Nie czczę materii, lecz czczę Stwórcę tej materii, który materią dla mnie stał się, który przyjął życie w ciele i który przez materię dokonał mojego zbawienia”
Poglądy Jana z Damaszku odpierające zarzuty ikonoklastów na temat bałwochwalstwa przyczyniły się do wypracowania teorii o naturze obrazu. Oficjalnie definicję o kulcie obrazów, opartą na poglądach Jana z Damaszku, przyjęto w 787 roku na Siódmym Soborze Ekumenicznym: „ Obraz czyli ikona, ponieważ jest różny od boskiego modelu, może być przedmiotem jedynie względnego kultu czy czci, nie zaś kultu zastrzeżonego wyłącznie dla Boga.”
Nieporozumienia w tych kwestiach pomiędzy wschodnim i zachodnim chrześcijaństwem, które wynikły z błędnego tłumaczenia greki na łacinę, ciągnęły się aż do synodu w Hagia Sophia w 1450 roku.
Kryzys ikonoklastyczny zaostrzył się za panowania cesarzy : Leona V (813-820), Mikołaja II (820-829) i Teofila (829-842).
Obronę kultu obrazów podjął Jan z Damaszku i mnisi z klasztorów stołecznych z Teodorem Studytą oraz patriarchą Niceforem. Ci wybitni teolodzy i organizatorzy życia klasztornego podjęli dyskusję w kwestiach chrystologicznych i powiązali je z możliwością tworzenia wizerunków Chrystusa. Dla Teodora Studyty” ikona Chrystusa była nie tylko obrazem człowieka Jezusa, lecz także wcielonego Logosu. Znaczenie Nowiny chrześcijańskiej polegało właśnie na tym, że Logos przyjął wszystkie cechy człowieka włącznie z możliwością opisania Go, a Jego ikona jest Jego personalnym świadectwem.” Człowieczeństwo Chrystusa, które czyni możliwe istnienie ikon, jest nowym człowieczeństwem, ponieważ zostało w pełni przywrócone do komunii z Bogiem. Artysta powinien odczytać ikonografię tak, aby przedstawić pełny obraz Boga. Ikonografia jest boskim działaniem, a artysta otrzymuje funkcję quasi-sakramentalną.
W kulturze bizantyjskiej, jak w żadnej innej, sztuka łączyła się nierozerwalnie z teologią. Ikony stały się źródłem boskiej wiedzy poprzez styl i symboliczne kompozycje. Sztuka została ujęta ścisłymi rygorami teologicznymi. Dekoracje malarskie bizantyjskich kościołów i układ obrazów ikonostasu miały programy artystyczne zgodne z ortodoksyjnym dogmatyzmem.
Trwający ponad sto lat spór ikonoklastyczny miał wielorakie skutki. Przyczynił się do rozwoju teologii kościoła wschodniego i pogłębienia różnic z kościołem rzymskim. Popierający ikonoklazm cesarze bizantyjscy nie roztaczali opieki nad papieżami w Rzymie, którzy w tej sytuacji szukali oparcia we wzrastającym w siłę państwie Franków. Nastąpił wyraźny rozłam kościoła. Zwycięstwo ortodoksji na Wschodzie wzmocniło pozycję mnichów i monastycyzmu. „ Triumf ortodoksji”, „-zwycięstwo nad ikonoklazmem” jest w prawosławiu świętem zwanym „Synodikon”. Kościół rzymski zwrócony ku nowym europejskim państwom włączył się w tworzenie łacińskiej kultury średniowiecza.