Renesans

Renesans to styl w sztuce europejskiej obejmujący XV i XVI wiek. Podstawowymi zagadnieniami było zainteresowanie człowiekiem i naturą. Inspiracją była dla twórców sztuka starożytna. Terminu „renesans”-odrodzenie użył Giorgio Vasari. w dziele „Żywoty najsłynniejszych rzeźbiarzy i architektów” wydanym w 1550 roku  Termin ten określał sztukę postępową, przeciwstawianą zacofaniu, barbarzyńskiemu, według Vasariego  gotykowi. Obecnie terminem „renesans” określa się prąd umysłowy obejmujący kraje całej Europy.
Renesans wysunął na pierwszy plan realistyczny sposób myślenia, co zmieniało średniowieczne, religijne i idealistyczne postrzeganie świata. Wzrastało poczucie własnej wartości jednostki i indywidualizmu twórczego. Wzrost zainteresowania człowiekiem i jego potrzebami wynikał z wielu czynników: ekonomicznych, politycznych, społecznych i naukowych. XV wiek był wiekiem odkryć i wynalazków przyspieszających rozwój i postęp techniczny we wszystkich dziedzinach (najmniej w rolnictwie) aktywności ludzkiej. Udoskonalono przyrządy do nawigacji i zbudowano statki o lepszych żaglach, mogące przewozić więcej towarów. Transport lądowy otrzymał wóz o skrętnej osi przedniej z kołami szprychowymi okutymi żelaznymi obręczami. Zastosowano nowe metody wytopu żelaza, srebra, cyny i ołowiu oraz miedzi. Nastąpił rozwój hutnictwa żelaza, który doprowadził do niespotykanego dotąd wzrostu wytopu stali.
Rozwinęła się mechanika wykorzystująca napędy wodne i wiatrowe do uruchamiania wiatraków, młynów, tartaków, młotów mechanicznych i maszyn włókienniczych. Dzięki temu wzrosła ilość, jakość i dostępność wytwarzanych dóbr. Produkowano więcej tkanin. Sukna, płótna, a nawet jedwab były przedmiotem międzynarodowego handlu. Florencja w XV w. zmonopolizowała produkcję sukna w Europie. W XV i XVI wieku nieustannie toczono wojny. Wzrost poziomu techniki pozwalał na udoskonalenie artylerii i ręcznej broni palnej. Wysokie gotyckie mury obronne miast i zamków starano się początkowo chronić wysuwanymi przed ich lica barbakanami, a w końcu zastępowano je, wznosząc obwarowanie o zarysie bastionowym. Wojna coraz bardziej uzależniona była od ilości i jakości armat, arkebuzów i muszkietów. Renesans ukształtowany został we Włoszech. Włochy nie tworzyły zjednoczonej całości politycznej i były różnorodne ustrojowo oraz zróżnicowane artystycznie. Szczególną rolę w kształtowaniu się renesansu jako sztuki i prądu umysłowego odegrała Toskania. Już w XII wieku w architekturze toskańskiej występują wyraźne nawiązania do wzorów starożytnych. Florencki romański kościół San Minatio al Monte z jego delikatną dekoracją uznawany jest za dzieło zapowiadające renesans. Zainteresowanie sztuką antyczną i czerpanie z niej wzorów można dostrzec w XIII-wiecznych dziełach rzeźbiarza Nicoli Pisano, a realistyczne przedstawienie przestrzeni i uczuciowe podejście do tematu widoczne są w malarstwie Giotta z pocz. XIV w. Głębokie powiązania z antykiem miała twórczość literacka Francesca Petrarki i Giovanniego Boccaccia. Znajomości kultury antycznej sprzyjały ożywione kontakty z Bizancjum, zagrożonym najazdami tureckimi. Do Włoch przybyło wielu uczonych z Grecji, którzy przywozili ze sobą cenne rękopisy. Humaniści studiują dzięki temu oryginalne teksty filozofów i poetów antycznych. Od początku XV w. uczeni włoscy przeszukują klasztorne biblioteki i odkrywają nieznane dotąd starożytne działa. Odnaleziono dzieła Tacyta, listy Cycerona i komedie Platona. W latach 30-tych XV w. Giovanni Aurispa przywiózł do Florencji zbiór rękopisów greckich, wśród których były wszystkie dzieła Platona.
Medyceusze, którzy finansowali studia nad filozofią Platona w kierowanej przez Marsilia Ficina Akademii, opłacali też uczonych poszukujących greckich rękopisów i płacili za ich tłumaczenia na łacinę. Stawały się wówczas bardziej dostępne. Znane w średniowieczu dzieła Arystotelesa dostępne dzięki tłumaczeniom z arabskiego, pod koniec XV w. znane już były w oryginale.
Kolekcjonowanie ksiąg i antycznych rzeźb, zatrudnianie humanistów i finansowanie akademii stało się w Italii udziałem nie tylko arystokratów, ale też bogatego mieszczaństwa. We Florencji, głównie dzięki mecenatowi Medyceuszy, którzy byli jednymi z najbogatszych ludzi w Europie, powstawały kościoły, klasztory, kaplice i budowle użyteczności publicznej. W pałacu Medyceuszy gromadzili się najwybitniejsi humaniści i artyści florenccy.
Rozprzestrzenianiu idei humanizmu w Europie sprzyjały w XIV i XV w. kongresy i sobory organizowane przez Kościół m.in. w celu zakończenia schizmy („niewoli awiniońskiej”). Gromadziły one intelektualistów duchownych i świeckich ze wszystkich krajów chrześcijańskich.
Wynalezienie druku w poł. XV w. i opracowanie przemysłowych metod produkcji papieru spowodowało dostępność książek i druków ulotnych, dzięki czemu wszelkie informacje szybciej docierały do zainteresowanych w całej Europie. Pierwsza drukarnia powstała w 1464 r. w Norymberdze, ale Włosi dzięki dostępności do papieru i wprowadzeniu czytelniejszych niż gotycka czcionka niemiecka  czcionek  łacińskich, greckich i hebrajskich, zdominowali drukarstwo. Drukarnie powstawały we wszystkich krajach Europy. W 1470 r. powstała drukarnia w Utrechcie, w 1473 r. w Budapeszcie, w 1474 w Krakowie. Wynalazek ruchomej czcionki zrewolucjonizował przepływ informacji, dzięki temu przyspieszył wprowadzenie i popularyzowanie nowych idei. Niebagatelne znaczenie w rozpowszechnianiu informacji miało stosowanie w książkach i drukach ulotnych rycin (ilustracji graficznych).
Ryciny wykonane w technice miedziorytu albo akwaforty pełniły rolę, jaką dzisiaj mają zdjęcia. Początkowo ryciny były głównie ilustracjami, ale A. Dürer, a później w XVII w. Rembrandt, uczynili je wspaniałymi działami sztuki.
Rozwój wyspecjalizowanej wytwórczości, wzrost  wymiany handlowej, zapewniał zamożność wyższych warstw społeczeństwa.
Władcy, arystokraci, ale też i bogaci mieszczanie, jak wspomnieliśmy, zatrudniali i opłacali humanistów, poetów i literatów oraz architektów, rzeźbiarzy, malarzy, którzy wznosili budowle i dekorowali je rzeźbami i malowidłami.
Sztuka odegrała wielka rolę w budowie nowej epoki. Najbardziej dostępna ze wszystkich sztuk plastycznych jest architektura. Kolekcje mieściły obrazy i pozostawały często poza zasięgiem zwykłych obywateli. Wspaniałe budowle wznoszone w mieście były chlubą jego mieszkańców.

Architektura
Nikolas Pevsner w „Historii architektury europejskiej” napisał: Styl gotycki stworzono dla Sugera, opata St-Denis, doradcy królów Francji, renesans zaś dla kupców florenckich, bankierów i królów europejskich. W atmosferze najzamożniejszej z południowych republik kupieckich około 1420 roku powstał nowy styl.
We Włoszech tradycje antyczne zachowały się przez całe średniowiecze. W miastach stały starożytne budowle a kardynałowie i książęta kolekcjonowali antyczne rzeźby.
Odkrycie antyku i jego odrodzenie mogło dokonać się tylko we Włoszech, które sięgały w ten sposób do znakomitej przeszłości.
Najbardziej widoczne były zmiany stylu w architekturze. Dzięki studiom nad zachowanymi obiektami antycznymi i odnalezionemu traktatowi Witruwiusza z I w. o architekturze zaczęto kształtować nowy styl architektoniczny.
Bardzo wcześnie na wzór traktatu Witruwiusza zaczęto pisać nowożytne traktaty o architekturze. Jednym z najważniejszych był traktat o „Sztuce budowania” napisany przez wspaniałego architekta, znawcę starożytności Leona Battistę Albertiego.
Estetyka budowli renesansowych opierała się na symetrii: rozumianej jako zgodność poszczególnych części i eurytmii – układu części budzących przyjemne wrażenie.
Architekci renesansowi nie kopiowali budowli starożytnych, lecz przyjęli sposoby artykulacji wnętrz i sposoby traktowania fasady, wykorzystując antyczną szatę architektoniczną. Rzymskie porządki architektoniczne i zdobnictwo weszły do repertuaru form stosowanych przez architektów renesansowych. Były bezpośrednio naśladowane lub uległy transformacji.
Pierwszym architektem, który twórczo zastosował antyczny detal architektoniczny,  był Filippo Brunelleschi (1377-1446). Podobnie jak wielu twórców swojej epoki był artystą wszechstronnym. Z zawodu złotnik, z powodzeniem zajmował się inżynierią i architekturą. Wygrał konkurs na wykonanie kopuły nad gotycką katedrą we Florencji i w ciągu 16 lat zrealizował tę budowę (1420-1436). Jednocześnie w 1421 r. wzniósł pierwszy renesansowy budynek – Ospedale degli Innocenti. Szpital dla podrzutków nie ma w podziemiu arkady. Budowla ma wyważone proporcje i zdumiewa lekkością. Nie naśladuje antycznych budowli ale czerpie inspiracje do tworzenia własnego stylu.
Brunelleschi zaprojektował dwa kościoły we Florencji. Santo Spirito 1436 r. i San Lorenzo 1421 r. Są to trójnawowe bazyliki nawiązujące do budowli starochrześcijańskich, ale ich doskonałość proporcji i prawidłowość stosowania detalu – baz, kolumn, kapiteli, arkad tworzy nową jakość renesansowej architektury.
W Santo Spirito wysokość nawy głównej jest równa jej podwójnej szerokości. Kondygnacja arkad równa jest w nawie głównej kondygnacji górnej, a okna i kolumny ustawione są w rygorystycznym porządku. Nawy mają kwadratowe przęsła o wysokości równej podwójnej szerokości.
Pogodny nastrój stworzył też Brunelleschi w Zakrystii Starej kościoła San Lorenzo. Pilastry, arkady i gzymsy wykonane z szarego kamienia odcinają się wyraźnie od białego tynku. Lekkość konstrukcji i jej przejrzystość wyzwala w obserwatorze pogodny nastrój wywołany równomiernym oświetleniem. Podobna w nastroju jest wzniesiona przez Brunelleschiego ok. 1430 r. kaplica Pazzich przy kościele Santa Croce.
Zastosowanie lekkich form opartych na antyku i swobodne ich stosowanie charakteryzowało pierwszy etap architektury renesansowej.
We wczesnym renesansie architekt pracujący dla Medyceuszy Michelozo 1396-1472 stworzył nową wersję pałacu miejskiego. Pałac Medicich jest kwadratową budowlą, tak jak zamki średniowieczne, ale posiada dziedziniec wewnątrz z arkanami o pełnych łukach wspartych na delikatnych korynckich kolumnach, a w wyższej kondygnacji szeroko rozstawione prostokątne okna zwieńczone trójkątnymi naczółkami. W trójkątach sferycznych arkad umieszczono okrągłe terakotowe medaliony wykonane przez warsztat Robiów. W medalionach przedstawiono niemowlęta w powijakach. Kondygnacje dzieli zredukowane belkowanie. Krużganki pałacu Medyceuszy będą naśladowane w architekturze pałacowej we Włoszech i całej Europie. Największą zmianą w elewacji pałacu było zwieńczenie ścian wydatnym „antycznym” gzymsem, który zastąpił wysunięty okap dachu.
Leone Battista Alberti (1404-1472), autor pierwszego nowożytnego traktatu o architekturze oraz „Trzech ksiąg o malarstwie”, tworzył budowle wyraźnie nawiązujące do antyku rzymskiego. Ukończony w 1468 r. kościół Św. Franciszka w Rimini zbudowany  według projektu Albertiego ma fasadę skomponowaną na wzór rzymskiego łuku tryumfalnego. Był to pierwszy przypadek zastosowania łuku tryumfalnego do architektury sakralnej. Sposób ustawienia kolumny, piedestałów i belkowania został włączony do repertuaru architektury europejskiej. Podobnie nowatorskie było zastosowanie spiętrzenia porządków pilastrów antycznych w elewacji pałacu kupca florenckiego
Rucelli zbudowanego w latach 1446-1451. Ustawienie porządku doryckiego na parterze, a jońskiego na pierwszym piętrze i korynckiego na drugim stało się obowiązującym układem, podobnie jak wprowadzenie gzymsów międzypiętrowych. Alberti podjął też próby połączenia układu centralnego z planem podłużnym, projektując kościół San Andrea w Mantui (1470). Część centralna z kopułą na skrzyżowaniu poprzedzona jest nawą z szeregiem kaplic w miejscu naw bocznych. Otwarte do nawy kaplice tworzą wyizolowane przestrzenie towarzyszące nawie głównej. Plan tego kościoła będzie inspirował architektów w manieryzmie i baroku.
Plac centralny stosowany był w architekturze rzymskiej zarówno w budowlach sakralnych, jak i świeckich. Renesansowi architekci rozwijali koncepcje budowli centralnych, tworząc bliskie naśladownictwa lub własne samodzielne rozwiązania.
Budowlą centralną jest najbardziej „rzymski” z kościołów Brunelleschiego Sta Maria degli Angeli we Florencji (nieukończony). Miał mieć oktogonalną kopułę otoczoną w przyziemiu wieńcem elipsowatych kaplic.
Wzorując się na świątyni Minerwy w Rzymie Michelozzo zaprojektował wschodnie, centralne zakończenia kościoła S.S. Annunzjata we Florencji (1444).
Najbardziej nowatorskie było rozwiązanie zastosowane przez Albertiego w kościele S. Sebastiano w Mantui. Zaprojektowany w 1460 r . kościół miał kwadratową nawę przedłużoną węższymi kaplicami tworzącymi rysunek krzyża greckiego. Fasada S. Sebastiano była oszczędna  i tak bardzo „rzymska”, że nie kojarzyła się z przeznaczeniem budowli.
Plany centralne nie były dla kościoła praktyczne. Nie prowadziły wiernego ku ołtarzowi, ale ustawiały go w środku budowli, co zmieniało ustaloną symbolikę świątyni. Kościół centralny był bardziej świecki, człowiek ustawiony pośrodku sam stawał się „miarą wszechrzeczy”.
W II poł. XV wieku  papieże przystąpili do porządkowania Rzymu. Wytyczano nowe ulice a kardynałowie budowali dla siebie pałace. Rzym w końcu XV wieku przejął naczelną pozycję w architekturze. Pierwszą renesansową budowlą, której znacznie wykroczyło poza Rzym, był pałac kardynała Riario, siostrzeńca papieża Sykstusa IV przemianowany następnie na Palazzo Cancellaria.
Pałac kamerlinga stolicy apostolskiej zbudowany w latach 1486-1498 zapewne przez Andreę Bergamo ustalił sposób traktowania fasady i rozmieszczenia elementów antycznej szaty architektonicznej. Dolna kondygnacja pałacu zdobiona rustyką pozbawiona jest pilastrów. Pilastry w pierwszej i drugiej kondygnacji ustawione są w rytmie zgodnie z zasadą złotego podziału i służą tylko rozczłonkowaniu fasady. Naroża pałacu zaakcentowano pseudoryzalitami.
Takie rozplanowanie elewacji pałaców jest charakterystyczne dla późnego rzymskiego renesansu i naśladowane było w całych Włoszech i w Europie.
Najbardziej twórczymi architektami dojrzałego renesansu byli: Donato Bramante, Rafael i Michał Anioł, wszyscy uczestniczący w budowie bazyliki Św. Piotra w Rzymie. Bramante, z wykształcenia architekt, znający ówczesne traktaty architektoniczne, interesował się budowlami centralnymi. Problem doskonałych planów centralnych interesował też Leonarda da Vinci. Obaj artyści pracowali w Mediolanie dla księcia Lodovica Sforzy. Koncepcje innego zestawienia brył budowli centralnych, polegające na układach promienistych, inspirowały Bramantego w późniejszych pracach nad planami bazyliki Św. Piotra. Miała ona być idealną budowlą centralną z kopułą pośrodku i czterema kopułami wspartymi na ramionach krzyża greckiego. Koncepcja Bramantego została utrzymana, pomimo zmian, które nastąpiły podczas ponad stuletniej budowy. Architektura Bramantego nabrała surowości po 1499 r., kiedy architekt zaczął pracować w Rzymie. Tempietto „Świątynka” na dziedzińcu S. Pietro in Montorio z 1502 r. to pierwsze dzieło dojrzałego renesansu. Tempietto ustawione na miejscu ukrzyżowania Św. Piotra pomimo małych rozmiarów jest surowe i poważne. Architekt zastosował tu po raz pierwszy w sztuce nowożytnej porządek dorycko-toskański, co nadało budowli cech antycznej architektury klasycznej.
Rozwój od wczesnego do dojrzałego renesansu przebiegał od form delikatnych i gładkich powierzchni elewacji ku formom coraz bardziej mocnym, monumentalnym i wypukłego, rzeźbiarskiego modelunku ścian. Przyczyniło się do tego coraz dokładniejsze zapoznawanie się z pozostałościami architektury z okresu Rzymu cesarskiego.
Villa Madama zaprojektowana przez Rafaela wyraźnie nawiązuje do edikul i westybuli rzymskich term z dekoracją mozaikową do odkrytego wówczas Domu Nerona.
Doskonałym dziełem architektury świeckiej dojrzałego renesansu jest Palazzo Farnese w Rzymie zaprojektowany przez Antonia de Sangello Młodszego w 1534 r. a ukończony przez Michała Anioła w 1548 r. W dziedzińcu znikła lekkość krużganków na delikatnych kolumnach, zastąpiona arkadami na filarach z dorycko-toskańskimi kolumnami. Ponad krużgankami parteru oddzielonego od dwóch kondygnacji prawidłowym doryckim belkowaniem znajdują się prostokątne okna w opaskach zwieńczone przyczółkami rozdzielone kolumnami i zdwojonymi pilastrami w najwyższej kondygnacji. Wydatne gzymsy i cokoły odcięte gzymsem cokołowym, a także potężny gzyms koronujący nadają dziedzińcowi surowy i monumentalny wyraz. Jest to architektura harmonijna i zrównoważona, ale jednocześnie mocna i pełna. Jej rozwój w kierunku dynamizowania form i mocnego zaznaczenia akcentów stworzy barok. W architekturze I poł. XVII w. występuje nurt określany mianem manieryzmu. Tworzony przez architektów, którzy świadomie odchodzili od rozwiązań akceptowanych przez teorię sztuki, która za mistrzów uważała Michała Anioła i Rafaela. Dziełem manieryzmu w architekturze jest wznoszony przez Baldassare Peruzziego od 1535 r. Palazzo Massimi alle Colonne w Rzymie i dom własny Giulia Romano w Montui z 1544 r. Manieryzm łatwiejszy jest do odczytania w malarstwie. Jego przedstawicielami byli m.in. El Greco, Tintoretto i Bronzino. Manieryzm jest pełen dysonansów i programowo jest sztuką niezrównoważoną. Emocjonalność El Greka prowadzi do deformacji a zdyscyplinowanie Bronzima do oschłej sztywności. Powstają obrazy zagadkowe a nawet perwersyjne. Rzym w XVI w. pomimo strasznego spustoszenia „sacco di Roma” w 1527 r. był centrum artystycznym. Dlatego styl renesansowy przeszczepiany był najszybciej do krajów europejskich  w redakcji rzymskiej lub północnowłoskiej. Tylko do Krakowa sprowadzani zostali artyści florenccy i w tej redakcji stylu zbudowano w Polsce pierwsze dzieła: zamek na Wawelu i Kaplicę Zygmuntowską.

Rzeźba
Kierunek rozwoju rzeźbie europejskiej wytyczała twórczość Donatella (1386-1466). Donato di Betto Bardi, takie nazwisko nosił Donatello, był twórca wszechstronnym. Pracował różnymi technikami w wielu materiałach.
Wykonywał płaskorzeźby w głębokim i płytkim reliefie, w kamieniu i brązie figury pełnoplastyczne rzeźbił w marmurze i granicie.
Jego dziełem jest brązowy ołtarz Antoniego w Padwie i posąg konny kondotiera Gattamelaty, nawiązujący formalnie do antycznego pomnika Marka Aureliusza.
Posąg Dawida, będący aktem męskim, ukazał po raz pierwszy od starożytności piękno ludzkiego ciała. Donatello przedstawiał postacie realistycznie i dramatycznie, np. Św. Maria Magdalena, wyniszczająca ciało pokuta i pełne liryzmu sceny maryjne, np. „Zwiastowanie” z kościoła Santa Croce we Florencji.
Mistrzem iluzyjnej przestrzeni okazał się Lorenzo Ghiberti (1380-1455). Drugie drzwi do Baptysterium florenckiego wykonane w latach 1425-1452 to popis mistrzostwa kształtowania postaci w wielofigurowych scenach osadzanych we wspaniałych perspektywach
Wybitnymi rzeźbiarzami quattrocenta byli: Jacopo della Quercia – twórca monumentalnych płaskorzeźb portalu kościoła San Petrino w Bolonii i nagrobka Ilovrii del Carretto w Luce oraz Desidensio da Settignano (1428-1464), autor nagrobka Carla Marsuppieniego w kościele Santa Croce we Florencji. Nagrobek z postacią umieszczony na sarkofagu ustawiony w niszy obramionej pilastrami i zamkniętej arkadą wywierał wpływ na późniejszą rzeźbę nagrobną w całej Europie. W Polsce w tym typie wykonano nagrobek króla Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej. Medaliony i tablice w obramowaniach roślinno-owocowych wykonane z ceramiki polewanej różnokolorowymi emaliami wykonywali Luca (1400-4—1482) i Andrea (1435-1525) della Robia. Medaliony ukazujące niemowlęta w powijakach wykonane w warsztacie della Robii znajdziemy w przyłuczach arkadowego podcienia Ospedalle degli Innocenti we Florencji.
W poł. XV w. najsłynniejszym rzeźbiarzem we Florencji był Andrea di Michele di Francesco Conti zwany Verrocchio (1435-1498). Najbardziej znane rzeźby Verrocchia to posąg konny kondotiera Colleniego w Wenecji i dwupostaciowa kompozycja „Chrystus z niewiernym Tomaszem” z florenckiego Orsanmichele.
Najwybitniejszym i najbardziej wszechstronnym i nowatorskim artystą renesansu był Michał Anioł Buonarotti (1475-1564). Już jego wczesne prace „Bitwa Centaurów”, „Bachus” czy „Dawid” świadczą o perfekcji rzeźbiarskiej i jego podziwie dla antyku. „Pieta” wykonana jako rzeźba nagrobna dla francuskiego kardynała to genialne dzieło przełamujące tradycyjne ujęcie tematu. Cierpienie eksponowane w sztuce gotyckiej ustąpiło miejsce zadumie, łagodności i pięknu. Matka Boska młodsza od Syna, na ciele którego brak śladów męki, to przedstawienie pełne głębokiego liryzmu.
W nowatorski sposób wykonał w 1518 r. Michał Anioł nagrobki Giuliana i Lorenza Medyceuszy  w zaprojektowanej przez siebie Nowej Zakrystii kościoła San Lorenzo we Florencji. Poniżej siedzących w niszach Medyceuszy artysta umieścił personifikacje Dnia i Nocy oraz Poranka (Jutrzenki) i Zmierzchu, „ześlizgujące” się z tumb nagrobnych. Niewygodne pozycje postaci nadają im wewnętrznej energii, złej emocji, co wykracza już poza estetykę renesansu. Ostatnie rzeźby Michała Anioła są dziełami o wyjątkowej ekspresji. „Pieta Rondanini” to rzeźba pełna męki i czułości. Odarta z ozdobności przemawia z wyjątkową mocą.
W XV w. rozwijała się rzeźba nagrobna. Na szczególną uwagę zasługuje twórczość Sansovina (1460-1529) . Nagrobki, w których postaci spoczywają na tumbach, ukazane jako żywe staną się wzorem dla sztuki sepulkralnej m.in. w Polsce. Podobnie jak kardynałowie Sforza i Basso-Ravere w kościele Santa Maria del Popolo w Rzymie w wygodnej pozycji spoczywa na sarkofagu wyrzeźbiony przez B. Berrecciego Zygmunt Stary w katedrze wawelskiej.

Malarstwo
W malarstwie średniowiecznych Włoch dominowała sztuka bizantyjska. Ikony przedstawiały najczęściej hieratyczne wyobcowane ze świata postacie świętych lub groźnego Pantokratora albo nieco „cieplejsze” wizerunki Madonny z Dzieciątkiem.
Malarstwo włoskie było w XIV w. bardziej schematyczne i „sztuczne” niż coraz bardziej realistyczne, pełne scen z życia, malarstwo burgundzkie czy niderlandzkie. Wyłomu we włoskim malarstwie średniowiecznym dokonał Giotto na pocz. XIV w., wprowadzając do fresków akcję i relacje uczuciowe pomiędzy postaciami w ukazywanych scenach. Prawdziwy przełom w malarstwie włoskim dokonał się na początku XV w. tzw. „quattrocento”
W malarstwie włoskiego quatrrocenta można wyróżnić nurt intelektualny skupiony na harmonijnym komponowaniu i poszukiwaniu perspektywy oraz nurt, w którym oddanie nadprzyrodzoności stanowiło główny cel.
Wykorzystanie perspektywy dla budowania głębi obrazu i materialności postaci znajdujemy w sztuce Massacia (1401-1428).Freski w kaplicy Branaccich w kościele Santa Maria del Carmina we Florencji to początek budowania głębi w obrazie i rzeźbiarskiego  światłocieniowego modelowania postaci.
Zagadnienia skrótów perspektywicznych zajmowały Pauola Ucello 1397-1475)  „Bitwa pod San Mario” i Andreę del Castagno (1390-1457) twórcę wielkich kompozycji o gwałtownej ekspresji (malował freski w klasztorze Santa Apollonia we Florencji m.in. „ Ostatnią Wieczerzę” )
Wielopostaciowa kompozycja „Koronacja Matki Boskiej” i „Madonny z dzieciątkiem” tworzył Filippo Lippi (1406-1469) do 50 urodzin, brat zakonny, skąd przydomek „Fra”.
Teorią malarstwa i matematyką zajmował się  Piero della Francesca, znany głównie  z cyklu fresków przedstawiających legendę Św. Krzyża w kościele p.w. Św. Franci.
W obrazach Piero della Francesca obok poszukiwań w zakresie budowy brył, postacie są chłodne i monumentalne, widać zainteresowanie krajobrazem i atmosferą.
Geometria i perspektywa fascynowały pochodzącego z Padwy malarza Andreę Mantegnę (1431-1506). Mantegna znany jest jako twórca fresków w Camera degli Sposi na zamku Gonzagów w Mantui. Malarza interesował antyk, stąd w jego obrazach antyczne ruiny, zbroje i ubiory
Obok tych poszukiwań formalnych pozostaje religijne malarstwo Fra Angelica czy rodzajowe sceny Benozza Gozzoli. Fra Angelico (1387-1455) dominikanin skupiał się na treściach religijnych i oddawaniu nadprzyrodzonej atmosfery scen. Najbardziej znany jest cykl fresków w klasztorze Św. Marka we Florencji.
Benozzo Gozzoli (14201498) i Domenico Ghirlandaio (1449-1494) malowali sceny religijne, w których swobodnie przedstawiali florenckich mieszczan we współczesnych strojach. Dekoracja pałacowej kaplicy Medyceuszy wykonana  przez Benozza to pochód „Trzech Króli,” w rzeczywistości pochód Medyceuszy w otoczeniu dworzan i mieszczan.
Malarzem scen mitologicznych był Sandro Botticelli (1444-1520). Jego obrazy są tworzone niespokojną linią zamykającą płaskie formy. Najbardziej rozpoznawalne obrazy Botticellego to „Narodziny Wenus” i „Primavera” namalowane dla Piera Medici. Tematyka mitologiczna z pierwszego okresu twórczości, po wystąpieniach Savonaroli, zniknęła z obrazów Botticellego. Religijne malarstwo późnego okresu twórczości Botticellego nosi cechy manieryczne. W II poł. XV w. ważnymi ośrodkami malarstwa stają się Rzym i Wenecja.Sławę w Rzymie zyskuje Pietro Vannucei zw. Perugino (1446-1524). „Wręczenie kluczy Św. Piotrowi”  namalowane na ścianie kaplicy sykstyńskiej przyniosło mu sławę. Na obrazie tym wzorował się uczeń Perugina Rafael tworząc „Zaślubiny Marii”.W Wenecji rozwój renesansowego malarstwa wiąże się z rodziną Bellinich. Malarstwo weneckie w odmienny sposób kształtuje obrazy. Nie odrzucając perspektywy, pierwszeństwo daje kolorowi, którym wydobywa światłocień.
Posługiwanie się kontrastami barw zimnych i ciepłych i delikatnymi miękkimi przejściami tonalnymi będzie cechą malarstwa weneckiego nie tylko  renesansie.
Najwybitniejszym malarzem z rodu Bellinich był Giovanni (1430-1516). Ulubionym tematem jego obrazów była Maria z Dzieciątkiem i Maria w otoczeniu świętych.
Malarstwo dojrzałego renesansu to twórczość Leonarda da Vinci, Rafaela Santi, Michała Anioła i Rafaela Santi oraz wenecjan Giorgiona i Tycjana.
Leonard da Vinci (1452-1519) był artystą o wszechstronnych zainteresowaniach i umiejętnościach. Malarstwo było jedynie wycinkiem jego zainteresowań. Jako samouk nie studiował na żadnych uniwerystetach, interesował się mechaniką, architekturą i urbanistyką, inżynierią i botaniką. Zajmował się też anatomią. Jego rysunki anatomiczne były pierwszymi tak dokładnymi przedstawieniami wnętrza człowieka. Plany miast rysowane dla Cezara Borgii, wówczas dowódcy wojsk papieskich, były nowością w dziedzinie kartografii.
Ofiarowując swoje usługi mediolańskiemu księciu L. Sforzy na końcu prezentował siebie jako wynalazcę, inżyniera  dopiero malarza portrecistę..
Leonardo uważał, że pełniejsza wiedza o świecie i przyrodzie pozwala na tworzenie doskonalszej sztuki. Malarstwo Leonarda jest w znacznym stopniu odkrywaniem i badaniem zjawisk optycznych. Światłocień, znany i stosowany wcześniej nadawał przedmiotom bryłowatości. Leonardo światłocieniem malowanym niezwykle subtelnie tzw. „sfumato” wiązał przedmioty pomiędzy sobą i nadawał figurom plastyczność, wdzięk i miękkość. Obrazy Leonarda malowane były „bez konturów” i ostrych kontrastów światła i cienia z przytłumioną chromatyką. Żadna barwa, szczególnie w późniejszym okresie twórczości, nie dochodzi do swej pełni, a farby nakładane cienkimi warstwami są gładkie bez śladów pędzla. Nowatorskie jest podejście Leonarda do kompozycji obrazu, indywidualizacji typów ludzkich i wyrazistość gestów. Wszystko w obrazie miało służyć wiernemu odtwarzaniu natury.
Leonardo był też prekursorem budowania krajobrazu i przedstawiania na obrazach prawdziwych roślin i zwierząt oraz zjawisk atmosferycznych. W malarstwie Leonarda nie ma, jak u innych malarzy cinquecenta, inspiracji antykiem. Vasari napisał o Leonardzie: „odrzucił dawną manierę sucha i twardą” oraz „ nadał swoim postaciom życie i oddech, rozpoczynając trzeci styl, który nazywamy nowoczesnym”.
Leonardo da Vinci (1452-1519) jako 17-letni młodzieniec wstąpił do pracowni Verrocchia we Florencji i zdobył tam wszechstronne wykształcenie plastyczne.
Początkowo malował pojedyncze postacie w obrazach Verrocchia. Pierwszymi samodzielnymi obrazami są: „Zwiastowanie” i „Portret Ginevry de Benci”. Mając lat 30 Leonardo wstąpił na służbę do księcia Mediolanu. Maluje tam ok 1485 r. portret Cecylii Gallerani czyli „Damę z łasiczką” i w latach 1495/97 jedno z najważniejszych dzieł renesansu, fresk przedstawiający „Ostatnią Wieczerzę”. Dzieło to wywarło największy wpływ na twórczość włoskich malarzy.
Po powrocie do Florencji w 1500 r. powstaje „Mona Lisa” i „Św. Anna Samotrzeć” oraz zniszczony sztucznym suszeniem , zaraz po powstaniu, fresk przedstawiający „Bitwę pod Anghari” (zachowały się kartony do fresku).
„Bitwa pod Anghari” i wcześniej namalowany tylko w podmalówce „Pokłon Trzech Króli” oraz „Ostatnia Wieczerza” to obrazy nowatorskie, ukazujące nową przestrzeń w obrazach. Dzieła te, obok „Mony Lisy” i „Św. Anny”, były najczęściej kopiowane, naśladowane, przetwarzane i stanowiły inspirację dla wielu artystów. Na Leonardzie wzorował się Rafael malując swoje Madonny i komponując grupy postaci na watykańskich Sfanzach i Rubens wprowadzając gwałtowny ruch w malowanych scenach polowań i bitew. Malarstwo Leonarda studiował Rembrandt. Największy wpływ wywarło malarstwo Leonarda na malarzy we Florencji i Rzymie. Najważniejszymi artystami pracującymi w obu miastach byli Rafael Santi (1483-1520) i Michał Anioł Buonarrotti (1475-1564).Rafel był malarzem wszechstronnym malującym wielkie kompozycje i małe obrazy dekoracyjne oraz portrety. Jego malarstwo to doskonała równowaga pomiędzy czytelną jasną treścią i doskonałą formą.
Madonny Rafaela, pełne wdzięku, pokazane w swobodnych pozach tchną naturalnym pięknem. Potrafił stworzyć wyidealizowane przestawienia osób i przyrody, fragmentów architektury, nie popadając w znamienny dla jego późniejszych naśladowców sentymentalizm.
Piękno postaci, czasami wręcz zmysłowe, połączył Rafael z religijnością. Nawet podczas przeprowadzanej później kontrreformacyjnej cenzury obrazów, badającej zgodność malowideł z przekazem biblijnym, nikt nie uczynił obrazom Rafaela zarzutów.
Rafael urodził się w Urbino i tam w warsztacie ojca rozpoczął naukę malarstwa, którą kontynuował u znanego malarza Perugina. Szybko uzyskał uznanie i sławę. Pierwszy znaczący obraz to datowane na 1504 r. „Zaślubiny Marii”. We Florencji zapoznał się Rafael z malarstwem Masaccia i przyglądał pracującym nad freskami w ratuszu Michałowi Aniołowi i Leonardowi da Vinci . Powstały wówczas obrazy „Madonna z Dzieciątkiem” na tle pejzażu „Madonna ze szczygłem”, „Madonna w zieleni’ i „Madonna di Granduca” oraz portrety tworzone według stworzonej przez Leonarda formuły zastosowanej w portrecie Mony Lisy.
Popiersiami ukazanymi w oknie na tle krajobrazu są portrety Magdaleny i Angela Donich oraz portret „Nieznanego mężczyzny”. Najsławniejsze portrety Rafaela, pochodzące z nieco późniejszego okresu i przedstawiają papieży Juliusza II i Leona X Medici.
Jednym z najciekawszych, nieco tajemniczych obrazów Rafaela, jest portret „La manta” (niema) namalowany w 1508 r., w którym malarz zastosował „leonardowskie” sfumato i upozowanie ¾.
W 1508 r. Rafael został wezwany przez Juliusza II do Rzymu, gdzie powierzono mu dekoracje Stanz Watykańskich (pokoi) Rafael namalował w latach (1508-11) cykl fresków, stanowiących zapisane, jego najbardziej klasyczne dzieła. W łukach zamykających ściany pokoi watykańskich powstały freski: „Apoteoza Eucharystii” (tzw. „Dysputa”), „Szkoła Ateńska” (najbardziej znana), „Wręczenie pandektów Justynianowi” i „Parnas”. Na freskach, które miały oznaczać apoteozę Teologii, Filozofii, Sprawiedliwości i Poezji przedstawiono wiele portretów współczesnych, m.in.: Juliusza II, Savonaroli i Sykstusa IV. W „Szkole Ateńskiej” Rafael przedstawił współczesnych sobie artystów na tle wizji wznoszonej wówczas nowej bazyliki Św. Piotra.
Drugi cykl fresków watykańskich powstał w latach 1511-14. Przedstawiają one „Wypędzenie Heliodora ze świątyni, „Mszę Bolseńską”, „Spotkanie papieża Leona z Attylą” i „Uwolnienie Św. Piotra z więzienia” – ukazuje kluczowe momenty z dziejów Kościoła. We freskach z tego cyklu ujawniają się wpływy Michała Anioła, widoczne szczególnie w muskulaturze postaci. Rafael we freskach watykańskich użył wielu motywów, mini, sztucznego światła, widoku przez kratę, które stanowiły inspiracje dla malarzy całego pokolenia.
Ostatnim obrazem wcześnie zmarłego artysty była „Transfiguracja” – „Przemienienie Pańskie”. Górna część tego obrazu ukazująca lewitującego Chrystusa oraz Mojżesza i Eliasza została powtórzona na początku XX w. przez Józefa Buchbindera w obrazie o tym samym tytule przeznaczonym do ołtarza bocznego kościoła p.w. Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim.
Uczniem Rafaela był Giulio Romano (1492-1546) ale jego dzieła, głównie architektoniczne, wykonywane w Mantui zaliczane są do manieryzmu.
Najbliższe  twórczości Rafaela było malarstwo zaprzyjaźnionego z nim Antonia Buzzi zw. Sodomą. Dziełem Sodomy są freski wykonane w 1510 roku w willi Farnesina. „Wesele Aleksandra i Roksany” to jedno z najbardziej reprezentatywnych dzieł dojrzałego renesansu, pełne zmysłowości, realności i piękna.
Największym i najbardziej wszechstronnym artystą renesansu był Michał Anioł Buonarroti (1475-1564). Michał Anioł był przede wszystkim rzeźbiarzem, ale jego prace malarskie i architektoniczne wyznaczały nową drogę sztuce. Nazywany jest „ojcem baroku”.
Malarstwo Michała Anioła było twórcze we wszystkich aspektach i skupione całkowicie na figurze człowieka. W malarstwie Michała Anioła dominuje rysunek.
Pierwsze działa malarskie to m.in.: fresk „Bitwa pod Casciną”, z którego zachował się tylko karton, będący przez długo czas wzorem rysunku postaci męskiej i „Św. Rodzina” w tzw. tondzie Doni (1503).
Na polecenie papieża Juliusza II w 1508 roku artysta podejmuje prace nad freskami na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej. To wielkie malowidło zawiera sceny „Stworzenia planet”, „Oddzielenia światła od ciemności” i najbardziej znane „Stworzenie Adama”, „Stworzenie Ewy” i „Grzech rodziców i wypędzenie z raju”. Scenom głównym towarzyszą postacie proroków i Sybilli siedzące na namalowanej architekturze. Fresk na sklepieniu przedstawiał  ponad 100 postaci, alternatywnych jak nigdy dotąd w sztuce włoskiej. Muskularne figury budziły zachwyt i były naśladowane przez wielu malarzy w całej Europie. Malowanie gzymsów, pilastrów, postumentów w sposób iluzjonistyczny otworzyło drogę do barokowego malarstwa iluzjonistycznego zdobiącego kopuły jezuickich kościołów.
Dużą rolę w rozwoju malarstwa odegrała szkoła wenecka. Malarze weneccy byli bardziej wrażliwi na zagadnienia kolorystyczne i uroki krajobrazu.
Czołowymi przedstawicielami weneckiego cinquecenta byli Giorgione (1477-1510) i Tycjan (1490-1576). Giorgione wprowadzał do obrazów krajobrazy z atmosferą przesyconą ciepłym światłem „Burza” i piękny akt kobiecy „Śpiąca Wenus”.
Wybitnym kolorystą był Tycjan. Jego obrazy doskonałe warsztatowo  podejmują tematykę religijną „Madonna rodziny Pesaro”, „Złożenie do grobu” , alegoryczną „Miłość ziemska i niebiańska”. Tycjan malował doskonale akty „Wenus z Urbino”, „Flora” i świetne portrety „Portret Pawła II”, „Farnese z nepotami”, „Portret króla Filipa II”. Artysta miał tytuł nadwornego portrecisty cesarza Karola V. Tycjan wprowadził do religijnego malarstwa nowożytnego dwustrefowość i zerwał z tradycyjnym schematem osiowej kompozycji. Wydzielanie postaci w niebie i na ziemi było naśladowane przez malarzy manierystycznych i barokowych.
Doskonałymi kolorystami byli twórcy wielkich malowideł – Veronese (1528-1588) i Tintoretto (1518-1594).
W obrazach Veronesa epizody biblijne stanowią pretekst do ukazania w wielopostaciowych kompozycjach barwny świat weneckiego mieszczaństwa. Do najbardziej znanych obrazów Veronesa należą „Uczta w Kanie Galilejskiej” i „Uczta u Szymona”. Veronesa był, jak wówczas pewnie wszyscy malarze, doskonałym portrecistą.
Malarzem wielkich kompozycji zdobiących weneckie pałace i kościoły był Tintoretto (1518-1594). Tintoretto rozwinął technikę malarstwa stosowaną przez Tycjana polegającą na szybkich pociągnięciach pędzla” prestezza”.  Jego obrazy przeznaczone są do oglądania z pewnej odległości, ponieważ bardziej sugerują przedmiot niż go dokładnie „fotografują”. Tak nowatorski sposób malowania, dla odbiorców którzy chcieli widzieć szczegóły bogatych strojów i pałaców nie zaspokajał gustów publiczności. Dzisiaj prace Tintoretto cenione są wysoko za ich „malarskość”. Szczególnie podziwiany jest dramatyczny (może bardziej niż ten z Kaplicy Sykstyńskiej) „Sąd Ostateczny” znajdujący się w weneckim kościele Santa Maria del Orto.
Najlepsi malarze działając w II połowie  i końcu XVI w. wykraczali poza estetykę renesansu. Dla sztuki w różny sposób zmienionej wprowadzono termin „manieryzmu”. Więcej kliknij tutaj