Renesans w Polsce

Renesans we Włoszech był stylem, w którym odrodziły się tradycje sztuki antycznej. Był wyraźną granicą pomiędzy średniowieczem a nowymi czasami.
W Polsce ostatnich Jagiellonów renesans był modą napływającą z Włoch. Dzięki zainteresowaniom artystycznym Zygmunta Starego, a później też Zygmunta Augusta, nowe formy plastyczne ukształtowane we Florencji były przenoszone przez architektów i rzeźbiarzy do Krakowa. Łączenie "włoskich" ornamentów z elementami gotyckimi nadawało wielu dziełom polskiego renesansu specyficznego charakteru. W odróżnieniu od Włochów Polacy nie tworzyli teorii sztuki ani  nie ustanawiali żadnych norm estetycznych. Sztuka zaimportowana przez dwór królewski była sztuką elitarną, docenioną przez najwyższe warstwy społeczeństwa. Na ukształtowanie polskiego renesansu miała wpływ (poza włoską) sztuka niderlandzka rozwijająca się w XV wieku.  Szczególnie silne wpływy sztuki krajów północnej Europy występowały na Pomorzu, mającym z tymi krajami ożywione kontakty handlowe.
Pierwsze dzieła renesansowe powstawały na Wawelu, odbudowywanym na początku XVI w. po pożarze. Rzeźbiarz Franciszek Florentczyk wykonał piękne, zdobione renesansowymi ornamentami obramienia okien zamkowych i arkadową oprawę nagrobka Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej. Płyta z wyobrażeniem króla jest zapewne dziełem Jőrga z Passawy, który wraz z Witem Stwoszem stworzył nagrobek Kazimierza Jagiellończyka i jest dziełem późnogotyckim.Dużą rolę w rozwoju i popularyzacji architektury renesansowej odegrał następca Franciszka Florentczyka Bartolomeo Berrecci. Dokończył on przebudowę zamku wawelskiego i wzniósł przy katedrze wawelskiej kaplicę Zygmuntowską. Dziedziniec wawelskiego zamku  ma na wzór florenckich pałaców krużganki arkadowe o smukłych, lekkich proporcjach. Zaliczany jest do najpiękniejszych w Europie. Kaplica Zygmuntowska wznoszona  w latach 1529-1538 przez warsztat Berrecciego jest jednym z najdoskonalszych  dzieł renesansu w Europie. Zbudowano ją zgodnie z symbolicznie pojmowanymi regułami geometrii i symboliki cyfr oraz proporcji. Pełen znaczeń symbolicznych i alegorycznych jest bogaty wystrój rzeźbiarski wewnątrz kaplicy „nałożony” na ściany ukształtowane na wzór łuku triumfalnego. Groteski i dekoracje kandelabrowe, podobnie jak kasetonowa kopuła wypełniona rozetami, nawiązują do dzieł antycznych. W renesansowym stylu jest też wzorowany na nagrobkach włoskich nagrobek Zygmunta I. Przedstawia on króla w pozie snu – oczekiwania. Kaplica Zygmunta i nagrobek królewski miały olbrzymią ilość naśladownictw rozwijanych w różnych wariantach.
Wzorem dla wielu nagrobków w Polsce był tez wykonany przez warsztat Berrecciego  w latach 1531-1533 nagrobek biskupa Piotra Tomickiego w kaplicy katedry wawelskiej.  Nagrobek ma formę wnęki obramionej kolumnami oplecionymi dekoracją w postaci wici roślinnych, podtrzymującymi klasyczne belkowanie. Biskup przedstawiony jest w głębokim śnie z głową wspartą na dłoni.
Rzeźba nagrobna była w Polsce w XVI wieku najszybciej rozwijającą się dziedziną sztuki. W Polsce pracowali przybysze z Włoch: Giovanni Maria Padovano, Giovanni Civi ze Sieny oraz florentczycy  Filip z Fiesole i Nicolo Castiglione oraz rzymianin Zenobi de Giantis. Działalność artystów włoskich koncentrowała się głownie w Krakowie i zaspokajała potrzeby dworu i możnowładztwa. W pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku dominujący w Polsce gotyk powoli ewaluował w stronę renesansu. Przykładem stylu przejściowego jest m.in. zamek w Drzewicy (1535r.) koło Radomia oraz gotycko- renesansowe portale komnat zamku wawelskiego z lat 1524-1529.Tradycje gotyckie były bardzo silne w rzeźbie drewnianej, na co miał zapewne wpływ utrzymujący się długo tradycyjny kształt ołtarzy. Wzory włoskie nie wpłynęły na cechową sztukę krakowską, której bliższe były doświadczenia niderlandzkie, m.in. intuicyjne budowanie perspektywy w przedstawieniach.
Dość wcześnie zostały przeniesione renesansowe wzory do malarstwa książkowego. W pełni renesansowe są miniatury w „Kodeksie Baltazara Behema” i „Graduale Jana Olbrachta”. Szczególnie miniatury „Kodeksu” wyróżniają się nowym stosunkiem do postaci ludzkiej, realizmem i budowaniem przestrzeni w miniaturach.
Najwybitniejszą postacią malarstwa miniaturowego był w Polsce mnich cysters z klasztoru w Mogile – Stanisław Samostrzelnik. W rodzimym klasztorze zachowały się również namalowane przez niego polichromie.
Wpływy renesansu widać w początkach XVI wieku w malarstwie tablicowym. Odrzucenie złotego tła i wprowadzenie poprawnych, choć nieco naiwnych ujęć perspektywicznych występuje w poliptyku „Św. Jana Jałumużnika (1504) i w ołtarzu w Bodzentynie (1508) namalownym prze Marcina Czarnego.
W 1515 roku namalowany został pierwszy obraz batalistyczny przedstawiający „Bitwę pod Orszą”. Zaczęto malować całopostaciowe portrety, najczęściej królów lub wielmożow.
Portrety fundatorów znane są w malarstwie gotyckim , ale są to podobizny intuicyjne, a portret nie był wówczas samodzielnym gatunkiem malarskim. Jako taki zaistniał we wczesnym renesansie włoskim.  Wspaniałe portrety malowali artyści zachodnioeuropejscy, m.in. A. Durer. W Polsce najstarsze zachowane portrety pochodzą z początku XVI wieku. Malowanie portretów przedstawiających prawdziwe wizerunki zgodne było z duchem epoki wyprowadzającej jednostkę ze średniowiecznej anonimowości.  Powstawały pojedyncze portrety ukazujące modela w półpostaci albo, bardziej reprezentacyjne, portrety całopostaciowe. W klasztorze krakowskich Franciszkanów powstała cała galeria sztalugowych portretów biskupów, przedstawionych w typowym ujęciu , ale już mocno zindywidualizowanych.  Takim wizerunkiem jest portret biskupa Tomickiego z 1530 roku wykonany zapewne przez Stanisława Samostrzelnika.  Jeszcze doskonalszy jest , mający cechy portretu psychologicznego , wizerunek biskupa Gamrata. Portrety biskupów to obrazy reprezentacyjne, utrzymane w konwencjonalnym ujęciu i stroju.  Bardziej interesujące artystycznie są portrety kameralne . Najstarszymi są  ciekawy podwójny portret  złotnika krakowskiego Grzegorza Przybyły z żoną (1534) i portret humanisty , profesora UJ  Benedykta Koźmina (ok. 1559). Uczony ukazany jest w ulubionej przez renesansowych malarzy pozie . Ubrany w profesorską togę , stoi z książką w jednej ręce a drugą opiera o stół na którym znajduje się wazon pełen goździków. Postać ustawiona jest na tle kotary za którą roztacza się pagórkowaty krajobraz. Doktor B. Kożmian przekazując swój księgozbiór bibliotece uniwersyteckiej ( portret przeznaczony był do czytelni bibliotecznej) przytoczył taką myśl dotyczącą lektury „ Pójdziesz tam , kiedy zechcesz , jakby do najprzyjemniejszych ogrodów i kwitnących łąk…”   Do włoskich wzorów nawiązuje  wspomniany wcześniej portret Przybyłów. Profilowane ujęcia należą jeszcze do quattrocenta . Portrety stanowiły oddzielne obrazy, ale namalowane tak, aby małżonkowie „patrzyli” na siebie.  Przybyłowie  namalowani  są razem a zwrócenie do siebie podkreśla ich bliską więź. Wizerunki są realistyczne, nie poddane żadnej idealizacji. Dama pomimo lekkiego uśmiechu ma pozę chłodnego dystansu i dumy wynikającej z bogactwa.   Portret, przede wszystkim reprezentacyjny , był jednym z najbardziej  docenianym w Polsce gatunkiem malarskim w 2poł. XVI wieku.  Ale i tutaj brakowało wybitnych twórców .  Najlepszym portrecistą był Ślązak pochodzący z Wrocławia Marcin Kober ( zm.1609).  Stefan Batory , Anna Jagiellonka , Zygmunt August widnieją na portretach pędzla Kobera. Malarz utrwalił typ portretu reprezentacyjnego , postaci z atrybutem władzy w ręce na tle kotary lub wnętrza. Kober w portretach władców stworzył wizerunki pełne prawdy o psychice modela.   Marcin Kober był też zapewne twórcą pierwszego w Polsce portretu trumiennego.  Namalowany na miedzianej blasze portret Stefana Batorego , ukazuje króla w czerwonej delii z futrzanym kołnierzem. Monarcha ma wąsy i czarną bródkę , wydatny orli nos i uważnie patrzące oczy pod ciemnymi brwiami. To przystojny mężczyzna o silnym charakterze. Portret trumienny , który w XVII wieku przybijany był do trumny każdego szlachcica a nawet mieszczan, wywodzi się najpewniej od opisanego wyżej wizerunku Stefana Batorego.  Podobnie w rzeźbie nagrobnej pomnik króla z katedry wawelskiej miał wiele naśladownictw.
W pierwszej połowie XVI wieku, w związku z rozwijającą się w Polsce reformacją, zbudowano niewiele kościołów.
W latach 1532-34 Bernardino de Gianotis i Giovanni Cini wznieśli katedrę w Płocku. Jest ona podłużną, przesklepioną kolebkowo bazyliką z kopułą na skrzyżowaniu naw. Był to w Polsce nieznany dotąd układ przestrzenny kościoła. Upowszechnienie się renesansu, będącego do połowy XVI wieku stylem elit, nastąpiło w drugiej połowie XVI wieku. Twórcami byli Włosi z Lombardii i przybysze ze Śląska, Czech oraz muratorzy miejscowi. Korzystna sytuacja gospodarcza sprzyjała rozwojowi architektury i rzeźby na terenie całej Polski i Litwy. Wznoszono magnackie pałace oraz ratusze i miejskie kamienice. W kościołach i kaplicach ustawiane były nagrobki szlachty i bogatych mieszczan. Głównym ośrodkiem sztuki renesansowej pozostawał nadal Kraków, gdzie powstały liczne warsztaty architektoniczno – rzeźbiarskie. Wykonywane w warsztatach gotowe nagrobki pakowano w skrzynie i transportowano (najczęściej spławiano) na Mazowsze czy Lubelszczyznę. Dużą role w tworzeniu rodzimego renesansu, jakim był styl z drugiej połowy XVI wieku, odegrały wzorniki architektoniczne włoskie – traktat Sebestiana Serlia  i niderlandzkie  – Johana Vredemana de Vriese i Corneliusa Florisa.
W architekturze wypracowane zostały charakterystyczne rodzime elementy.Attyka zwana polską zasłaniająca pogrążone dachy otrzymała arkadowe ścianki zwieńczone ozdobnymi „zębami” zwanymi grzebieniami. Attyki, które początkowo wznoszono w Krakowie w celach przeciwpożarowych (pierwsze wzniesiono w Sukiennicach od 1557), stały się nieodłącznym elementem renesansowych budowli. Renesansowe attyki otrzymały gotyckie ratusze w Sandomierzu i Tarnowie. Drugim charakterystycznym elementem polskiej architektury renesansowej  były loggie arkadowe (zabudowane „balkony” otwarte arkadami), które stosowano od lat 40 XVI wieku.
Wiele budowli renesansowych nie zachowało się lub zostało przebudowanych (Sukiennice w Krakowie, zamek w Niepołomicach). Do nielicznych zachowanych i jednych z najpiękniejszych budowli renesansowych w Polsce należy ratusz w Poznaniu z 1550-1560r. Architekt Jan Baptysta Quadro zastosował w fasadzie trójkondycjowe arkadowe loggie krużgankowe, a salę rady ozdobił dekoracją stiukową. Dekoracje wykonane w tynku (stiuku) będą stosowane w architekturze coraz częściej, także w dekoracjach elewacji.
W drugiej połowie XVI wieku powstają w Polsce rezydencje magnackie wzorowane na zamku wawelskim. Zachował się zamek w Niepołomicach (krużganki z połowy XVII w), śląski zamek w Brzegu i zamek w Pieskowej Skale.
Santi Gucci wzniósł rezydencję w Książu Wielkim i przebudował dziedziniec kamienicy Dziekańskiej w Krakowie.
Wielki „wawelski” arkadowy dziedziniec otrzymał zamek w Baranowie ukończony w 1606 r., również zaprojektowany przez Santi Gucciego. Renesansowe krużganki i detale zachowały się w zamkach w Gołuchowie i Krasiczynie.
Z drugiej połowy XVI wieku przetrwały do naszych czasów dwory szlacheckie, posiadające jeszcze znamiona obronności, taki jak zameczek w Szymbarku koło Gorlic czy zamki w Różanowie i Brzezinach, gdzie występują nowożytne elementy fortyfikacji.
Coraz częściej część mieszkalna, tzw. „dom pański”, nie miał już elementu obronnego, ale otoczony był pierścieniem obramowań z .bastejami, a później bastionami. Założenia w typie „palazzao in fotezza” wnoszono głownie na kresach wschodnich. W drugiej połowie XVI wieku na Mazowszu powstało kilka kościołów projektowanych przez Jana Baptystę z Wenecji.
Kościoły w Brochowie (1561) w Broku i kolegiata w Pułtusku posiadają jednolite przestrzenne wnętrza nakryte sklepieniami kolebkowymi bez lunet dekorowanymi sieciami geometrycznych sztukaterii. Istotniejszą niż architektura rolę w rozwoju stylu odegrała rzeźba nagrobna, która rozwijała typy nagrobków wznoszonych w początkach XVI wieku. W latach 60 tych XVI wieku rozwijały się obok warsztatów krakowskich warsztaty lwowskie wykorzystujące okoliczne kamieniołomy.
Głównym typem nagrobków pozostawał nagrobek przyścienny w obramowaniach architektonicznych ustawiony na cokole, ale zaczęły się też pojawiać typy inne – m. in. nagrobek piętrowy. Najwybitniejsi rzeźbiarze to działający już w Krakowie Jan Maria Padovano i współpracujący z nim Jan Cini, autor m.in. nagrobków Kościelickich w Kościelcu koło Inowrocławia (1559) i nagrobka trzech Janów Tarnowskich w katedrze w Tarnowie.
Najlepszym rzeźbiarzem Polakiem był rzeźbiarz i architekt Jan Michałowicz (zm. 1583) zwany „Praksytelesem polskim”. Do najpiękniejszych prac Jana Michałowicza należą m.in. nagrobek Urszuli Leińskiej z kościoła parafialnego w Brzezinach, nagrobek bp. Izdbieńskiego w katedrze poznańskiej oraz bp. Andrzeja Zebrzydowskiego i bp. Filipa Padniewskiego z katedry wawelskiej. Jan Michałowicz wzniósł też kaplice grobowe, w których ustawiono nagrobki biskupów krakowskich. Zaprojektował też kaplicę grobową prymasa Uchańskiego przy kolegiacie łowickiej. Najsłabiej rozwijającą się dziedziną sztuki pozostawało malarstwo. W malarstwie religijnym dominują tendencje gotyckie, nadal maluje się gotycką techniką czyli temperą na drewnie. Przejawem renesansowego malarstwa są nieliczne zachowane portrety.  
Słynne arrasy (gobeliny) wawelskie zamawiane przez Zygmunta Augusta do dekorowania zamku wawelskiego są niderlandzkimi importami.
W końcu XVI wieku aż do lat 40 tych XVIII wieku renesans, który przybrał własny kształt, stapiając elementy włoskie i niderlandzkie, występował obok manieryzmu i wczesnego  baroku Wazów.
Podobnie jak wcześniej wznoszono kaplice grobowe, rozbudowywano zamki i dwory, wzorując się na budowlach wawelskich. Coraz większy wpływ na przemiany stylowe i kształt sztuki
zaczyna w końcu XVI wieku odgrywać ideologia kontrreformacyjna propagowana gównie przez jezuitów. Na fali nowej pobożności w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie następuje rozwój
budownictwa kościelnego. Wykształca się specyficzny rodzinny styl tzw. „renesansów kaliskiego” i „lubelskiego” ze skromnymi programami przestrzennymi, ale bogatą dekoracją ornamentalną. Szczególną rolę w ukształtowaniu rzeźby nagrobkowej i ozdobnej kamieniarki odegrał rzeźbiarz i architekt Florentczyk Santi Gucci. Nagrobek Stefana Batorego w katedrze wawelskiej ufundowany przez Annę Jagiellonkę oraz jej płyta nagrobna umieszczona w kaplicy Zygmuntowskiej inspirowały rzeźbiarzy w pierwszej połowie XVII wieku. Nagrobki z warsztatów Santi Gucciego w Pińczowie, gdzie występują złoża wapienia, transportowano Wisłą na Lubelszczyznę i na Mazowsze.
Do grupy nagrobków w stylu „Santi Gucciego” wytworzonych  w Pińczowie lub Janowcu należą m.in. bardzo ozdobny nagrobek w Bejscach i bliźniaczo podobne nagrobki Uchańskich w Uchaniach i Mniszków w Radzyniu.
Architektura sakralna renesansu lubelskiego zostanie omówiona w osobnym artykule. Więcej kliknij tutaj