Polska sztuka romańska

Sztuka przedromańska. Refleksy karolińskie i ottońskie
Chrzest Mieszka I wprowadził jego państwo w krąg kultury Europy łacińskiej. 20 lat później Włodzimierz Wielki przyjął chrzest Rusi w obrządki greckim i w ten sposób dokonał się podział Słowiańszczyzny. Chrześcijaństwo greckie przyjęte było na ziemiach polskich już wcześniej w państwie Wielkomorawskim, ale nie można ustalić dat chrystianizacji ani jej zasięgu.
W czasach przedchrześcijańskich Słowianie wykorzystywali w budownictwie głównie drewno. Nawet umocnienia budowano z drewna stosując konstrukcje drewniano-ziemne.
Budownictwo murowane pojawiło się wraz z nową wiarą. Wykorzystując łamany kamień spajany gipsem, a później zaprawami wapiennymi  wznoszono rotundy i kościoły grodowe.
Za panowania Mieszka II powstały tzw. palatia. Skromne siedziby podróżującego po kraju króla, w których funkcje reprezentacyjne (sala audiencyjna) i mieszkalne połączono z sakralnymi, dobudowując do prostokątnego korpusu rotundę. Wzorem dla takiej budowli był wspaniały zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie, z kolei wzorowany na dworskiej świątyni San Vitale z Rawenny. Odkryto na terenie Polski palatia na Ostrowie Lednickim (Wielkopolska), w Gieczu i w Przemyślu. Rotundy, rozpowszechnione głownie w środkowej Europie, wzorowano na chrześcijańskich budowlach centralnych, takich jak np. baptysteria w Rawennie. Niewielkie ich rozmiary pozwalały na zbudowanie kopuł, nawet w warunkach dość prymitywnej architektury. Na Wawelu zrekonstruowano  rotundę pw. Najświętszej Maryi Panny albo św. Feliksa i Adaukta, której część środkową otaczają cztery apsydy – tetrakonchon. Dobrze zachowana rotunda stoi na wzgórzu zamkowym w Cieszynie. Ołtarz mieści się w apsydzie, niższej i nakrytej osobnym daszkiem, a naprzeciw znajdujemy niewielką emporę dla rodziny fundatora.
Pierwsze kościoły o większych rozmiarach powstawały w siedzibach biskupstw. Za Bolesława Chrobrego zbudowano katedry w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie. W XIV wieku na ich miejscu i ich następczyń stanęły istniejące do dziś budowle gotyckie.
Katedry pierwszej monarchii piastowskiej były, jak podają archeolodzy, skromnymi bazylikami wzorowanymi na kościołach karolińskich (architektura benedyktynów) lub ottońskich, ale realizowanymi z mniejszym rozmachem.

Sztuka romańska w Polsce
Sztuka romańska w Europie określiła swoje cechy stylowe w połowie XI w. Rozwój handlu, pielgrzymki i rozprzestrzenianie się zakonów (benedyktynów, a później cystersów) powiązanych z macierzystymi ośrodkami, sprzyjało rozpowszechnianiu się wzorów w architekturze i innych dziedzinach sztuki.
W Polsce po okresie reakcji pogańskiej, która nastąpiła po śmierci Mieszka II, i krótkim panowaniu wykreślonego przez kronikarzy, (którzy byli księżmi) władcy Bolesława II  Zapomnianego, władzę objął, dzięki pomocy niemieckiego cesarza Kazimierz Karol Mnich (został zwolniony ze ślubów przez papieża), znany w naszej historii z przydomka Odnowiciel (1038/39 – 1058).
Odbudowywanie zniszczonych kościołów i klasztorów na wielką skalę podjął następny władca Bolesław Śmiały  (1058-1079) z racji hojnej ręki zwany też Szczodrym. Z fundacji króla powstał m.in. klasztor w Tyńcu pod Krakowem i kolegiata w Tumie pod Łęczycą. Wkład w rozwój budownictwa sakralnego miał Władysław Herman (1079-1102), a później książęta dzielnic organizujący w księstwach swoje stolice. Zaczęto sprowadzać do dzielnic zakony norbertanów i norbertanek oraz cystersów, klaryski, franciszkanów i dominikanów.
Cystersi zostali sprowadzeni do Polski w końcu XII wieku bezpośrednio z Francji. Małopolskie klasztory były filiami Morimond, wznosili swoje trwałe budowle w latach 20tych XIII wieku. Dominikanie i franciszkanie budowali kościoły zaraz po przybyciu do Polski, również w 20 tych latach XIII w., ale w odróżnieniu od cystersów wznosili je w miastach.

Architektura romańska
W drugiej połowie XI wieku nastąpił w budownictwie wyraźny postęp techniczny. Kamień opracowywano do regularnych ciosów i stosowano zaprawy wapienne. Kościoły wznoszono na bardziej skomplikowanych planach i wprowadzano bogatsze układy przestrzenne. Dominującym był plan bazylikowy trójnawowy  z transeptem  (Kruszwica) lub bez transeptowy  (Tum pod Łęczycą).
Pomimo skromniejszej skali, komplikacji układów przestrzennych i dekoracji niż w architekturze zachodniej, cechy stylu romańskiego są łatwo rozpoznawalne. Należy do nich addycyjność brył (zestawienie sześcianów, kubów, walców, stożków) uporządkowanych zgodnie z hierarchią ich ważności i odczuciem piękna proporcji. Cechą romanizmu jest surowość kamiennych elewacji i oszczędna ich artykulacja, ograniczająca się do płaskich lizyn i arkadowych gzymsów. Kolumny i filary o nieklasycznych proporcjach wieńczą nieklasyczne kapitele w formie kostek, czasami pokryte plecionką lub płaskorzeźbami figuralnymi.
Najstarszymi zachowanymi zabytkami architektury romańskiej w Polsce są m.in. krypta św. Leonarda w katedrze wawelskiej oraz kolegiata w Tumie pod Łęczycą. Kolegiata konsekrowana w 1161 r. wzorowana była na wawelskiej katedrze, z której zachowała się w/w krypta i przyziemie wieży Srebrnych Dzwonów.
Kolegiata łęczycka jest jedną z najbardziej reprezentacyjnych budowli romańskich w Polsce. Jest to trójnawowa bazylika emporowa bez transeptu. Od strony apsydy zachodniej posiada dwie kwadratowe wieże, od wschodu do prezbiterium przylegają dwie, nieco niższe, wieże cylindryczne. Apsyda zachodnia przesklepiona jest w połowie wysokości, aby w górnej kondygnacji pomieścić emporę książęcą. Ciekawe jest zastosowanie w kolegiacie tumskiej empor otwartych podwójnymi przeźroczami na nawę środkową i podniesienie o kilka stopni posadzki wschodniej apsydy. Podniesienie posadzki wynikało z umieszczenia w prezbiterium krypty, a empory naśladowały wzór z katedry stołecznej, która musiała pomieścić podczas uroczystości wiele osób.
Wybitnym dziełem architektury romańskiej jest kolegiata św. Piotra w Kruszwicy (1120-1140) i niewielki, ale ciekawy architektonicznie kościół p.w. św. Andrzeja w Krakowie ufundowany przez wojewodę krakowskiego Sieciecha w 1086 r.
Kolegiata w Kruszwicy była budowana początkowo jako katedra biskupia (biskupstwo przeniesiono do Inowrocławia). Posiada ona bardzo malowniczą gradację brył, szczególnie w partii prezbiterialnej. Prezbiterium, apsyda, transept i jego kaplice w formie apsydiolek mają własne bryły. Zrekonstruowane po zniszczeniach wojennych wnętrze jest surowe i pozbawione późniejszych „dodatków”. Zwraca uwagę gładkość kamiennych ścian i doskonałe, wręcz klasyczne proporcje arkad.
Jednym z najciekawszych zabytków romańskich jest kościół norbertanek w Strzelnie na Kujawach (1216 r.). Jest to bazylika z transeptem i dwiema kaplicami dostępnymi od strony prezbiterium, co jest rozwiązaniem nietypowym. Kościół w gotyku przesklepiono. Kościół norbertanek znany jest z unikatowych kolumn z rzeźbionymi trzonami. Ujęte w arkady postacie przedstawiają wizje mistyczki ksieni klasztoru  Hildegardy z Bingem.
Ważną rolę w rozwoju architektury w Polsce odegrały zakony. Cystersi przybyli z burgundzkiego Marimond do Małopolski w 2 połowie XII w., ale ich murowane kościoły  i klasztory w Sulejowie, Koprzywnicy, Jędrzejowie i Wąchocku wzniesiono w latach 1227-1239. Architektura cystersów była programowo skromna, ale przenosiła na nasze ziemie pierwsze konstrukcje gotyckie – ostrołukowe sklepienia krzyżowo-żebrowe i przypory. W budownictwie cysterskim obok kamienia pojawiła się cegła. Zastosowanie w budownictwie cegły zawdzięczamy w Polsce franciszkanom i dominikanom. Zakony żebracze posługiwały się w swoich budowlach najtańszym, łatwym do wytworzenia i dostępnym wszędzie  materiałem budowlanym.
Pierwszym całkowicie ceglanym kościołem był kościół p.w. św. Jakuba w Sandomierzu ukończony w 1241 r. W drugiej połowie XIII w. cegła byłą najczęściej stosowanym materiałem budowlanym.

Rzeźba
W Polsce rzeźbiarskie dekoracje architektury nie osiągnęły takiej wielkości i złożoności programów ideowych jak na zachodzie.
Skromniejsze i mniejsze kościoły, brak bezpośrednich wzorców dla przedstawień rzeźbiarskich, a także brak na większości terytorium Polski podatnego do obróbki kamienia, nie sprzyjały rozwojowi rzeźby. Pierwsze dekoracje rzeźbiarskie pojawiły się w polskiej architekturze na przełomie XI i XII wieku. W opactwie tynieckim kapitale bliźniaczych kolumn wirydarza, ozdobione zostały płaskorzeźbionymi przestylizowanymi motywami roślinnymi. Najbardziej typowe dla naszej rzeźby romańskiej są portale, z dekoracyjnie, geometrycznie dekorowanymi kolumnami  i archiwoltami. Tympanony portali zawierają najczęściej sceny fundacyjne. Przedstawiają one postacie fundatorów, księcia z małżonką ofiarowujących Chrystusowi model kościoła i księgę liturgiczną. Takie płaskorzeźbione przedstawienia znajdziemy na pochodzących z końca XII wieku tympanonach fundacyjnych ze Strzelna – z rotundy św. Prokopa i z kościoła św. Trójcy. Jednym z najciekawszych zespołów rzeźby romańskiej jest dekoracja kościoła cystersek w Trzebnicy. Kościół i klasztor powstał z fundacji ks. Henryka Brodatego i jego żony (później ksieni klasztoru) św. Jadwigi.
Najbardziej oryginalnym jest tympanon północny ze sceną „Koncertu Dawida” ujęty ostrołukową arkadą. W sztuce romańskiej odrodzono techniki brązownicze zapomniane przez całe wczesne średniowiecze. W Polsce mamy dwa dzieła brązownictwa reprezentujące europejski poziom: drzwi katedry w Płocku (oryginał znajduje się w Nowogrodzie) i Drzwi Gnieźnieńskie. Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiają w 18 kwaterach, ujętych bogatą bordiurą, sceny z życia i śmierć św. Wojciecha. Po raz pierwszy w sztuce romańskiej podjęto w dziele sztuki tematykę całkowicie hagiograficzną. Niektóre sceny, jak np. scena wykupowania zwłok świętego, nie miała pierwowzorów.
Tworzenie nowych scen jest w sztuce rzadkością i świadczy o dużych umiejętnościach artysty wykonującego dzieło.

Malarstwo, iluminatorstwo, złotnictwo
Malowidła ścienne z okresu romańskiego najczęściej uległy zniszczeniu, a te, które się zachowały, są w bardzo złym stanie. Ułożone pasowo sceny, wykonane w ograniczonej kolorystyce, przedstawiają sceny ze Starego Testamentu i z żywotów świętych. Jednym z niewielu zachowanych zabytków malarstwa jest cykl malowideł  kościoła kanoników regularnych w Czerwińsku. Przedstawienia są dość prymitywne, a nieco uproszczona, płaska postać obwiedziona została wyraźnym konturem. Malarstwo monumentalne w romanizmie inspirowane było malarstwem książkowym. Księgi liturgiczne w Polsce importowano i przepisywano w polskich klasztorach. Wśród wielu wspaniałych iluminacji najciekawsze zdają się być zamieszczone w „Ewangeliarzu Gnieźnieńskim” i „Ewangeliarzu Kruszwickim”.
Złotnictwo było rzemiosłem w Polce nowym, które dość szybko osiągnęło wysoki poziom rozwoju. Pierwsze naczynia liturgiczne i relikwiarze były importami. Złotnictwo miejscowe, początkowo dość prymitywne, o czym świadczą kielich i patera z opactwa benedyktyńskiego w Tyńcu, szybko uzyskiwało wysoki poziom wykonawstwa. Kielich z Trzemeszna (1180) i patera kaliska to wyroby świadczące o znajomości skomplikowanych technik złotniczych. W XII wieku znano w  Polsce rytowanie, trybowanie, niello, granulacje i filigran, a nawet trudną technicznie emalię komórkową. Niektóre techniki zastosowano wykonując nieodzowne dla romańskich kościołów relikwiarze.
Ciekawymi zabytkami złotnictwa są krzyże ołtarzowe wykonane z książęcych diademów (wczesnośredniowieczna niska korona). Z drugiej połowy XV w. pochodzi, wykonany na polecenie Kazimierza Jagiellończyka, wielki krzyż ołtarzowy, oznaczony herbem króla na stopie. Diademy, z których powstał krzyż, należały do św. Kingi (żony Bolesława Wstydliwego) i Jolanty Heleny, małżonki Bolesława Pobożnego. Krzyż przechowywany w skarbcu katedry wawelskiej jest wyjątkowym dziełem sztuki i historii Polski. Więcej kliknij tutaj