Dzielnica żydowska (między ul. Armii Krajowej i ul. Ostrowiecką)
Miasto, jako własność królewska, założone w 1468 r., w końcu XVII w. przeszło do Szczuków, przed połową XVIII w. do Potockich (założyli tu rezydencję pałacowo-parkową), następnie do Sapiehów i w końcu do Szlubowskich. Gmina żydowska w Radzyniu, powstała za zgodą właścicieli miasta, zapewne dopiero w końcu XVII w., a rozwinęła się bardziej za czasów Potockich. Żydzi osiedlili się w pn.-zach. i zach. części miasta, w oddaleniu od starego rynku, w uliczkach „zatylnych” i wokół położonego tam placu – przy ul. Kotlarskiej, Szkolnej, Koziej i Kaleń (dziś rejon ul. Pocztowej, Armii Krajowej, Ostrowieckiej i Gwardii). Około 1867 r. zamieszkał w Radzyniu Jaakow Leiner, syn Mordechaja Jozefa – twórcy dynastii chasydzkiej w Izbicy. Jaakow utworzył chasydzką dynastię radzyńską. Teren jego dworu znajdowały się w zachodniej części miasta, na pd.-wsch. od skrzyżowania ul. Warszawskiej z ul. Artyleryjską (dziś Chomiczewskiego). W ten sposób dzielnica żydowska rozbudowała się na południe. Obecność dwory chasydzkiego wpłynął na rozwój społeczności żydowskiej w Radzyniu. Dynastia Leinerów była tu obecna do czasów II wojny światowej. Z czasem Żydzi osiedlili się też w centrum, wokół obydwu rynków (starego i nowego miasta). W okresie międzywojennym budynki należące do żydowskich organizacji społecznych i politycznych spotykamy już na obszarze całego miasta – poza ścisłym terenem kwartału żydowskiego
Bóżnica i domy modlitwy (przy dawnej ul. Kotlarskiej)
Według statystyki z 1903 r. w Radzyniu była 1 murowana „Szkoła modlitewna” i 1 „synagoga” (zapewne drewniana), a w wykazach z około 1922 r. własnością gminy żydowskiej były: 1 synagoga murowana stojąca od „ponad 100 lat”, 1 bóżnica i 2-3 domy modlitwy – również murowane. Były one w większości usytuowane w obrębie zabudowy dzielnicy żydowskiej, pomiędzy ulicami Kotlarską, Szkolną i 3 Maja (ob. ul. Pocztowa i Armii Krajowej). Zachowało się zdjęcie jednej z bóżnic. Był to duży drewniany budynek o tradycyjnej formie – duża sala modlitw poprzedzona przedsionkiem, nad którym na piętrze znajdowały się jeszcze inne pomieszczenia dostępne z zewnątrz (zapewne bożnica dla kobiet). Całość nakrywał była łamanym dachem naczółkowym, pokrytym gontem. W pobliżu stała jesziwa fundacji Leinerów, a niedaleko szkoła „Tarbut”, cheder i budynek Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, oraz sztible chasydów z Kocka i Białej. Jeden z bet ha-midraszy stał przy ul. Koziej, a drugi przy ul. Kotlarskiej. W czasie II wojny światowej Niemcy dokonali dewastacji wyposażenia synagogi i utworzyli w niej stajnię. Żaden z wyżej wymienionych obiektów obecnie nie istnieje i nie widomo dokładnie kiedy zostały zniszczone. Wśród wyżej wymienianych w statystykach zabudowań bożniczych (około 1922 r.) mógł nie być ujęty budynek synagogi chasydzkiej oraz sztible – jako własność prywatna.
Zespół zabudowy dworu chasydzkiego (między ul. Warszawska i Chomiczewskiego)
Zespół dworu chasydzkiego Leinerów utworzony został po przybyciu do Radzynia Jaakowa Leinera ok. 1867 r. Zespół ten zajmował duży teren w pd.-zach. ówczesnego miasta, na jego obrzeżach pomiędzy ul. Warszawską a Artyleryjską (dziś ul. Chomiczewskiego). Tworzył go dom cadyka, domki dla przybywających do cadyka Żydów, bóżnica, pracownia produkująca niebieski barwnik, zapewne mykwa, a także powozownia, stajnia, inne budynki gospodarcze oraz sad. Sądząc z rekonstrukcji planu przedwojennego miasta bóżnica stała w centrum terenu dworu chasydzkiego. O tym jak wyglądały te budynki brak informacji. Przypuszczalnie cała zabudowa zespołu dworu chasydzkiego uległa zniszczeniu w czasie okupacji niemieckiej i po II wojnie światowej. Obecnie w tym miejscu znajduje się osiedle bloków mieszkalnych „Bulwary”, utworzone w latach 60-tych XX w.
Bóżnica chasydzka (ul. Chomiczewskiego)
Bożnica Leinerów znajdowała się na terenie zespołu ich dworu chasydzkiego, położonym poza zwartą zabudową centrum, na południe od starej dzielnicy żydowskiej, za ul. Warszawską, wzdłuż ulicy Artyleryjskiej (ob. ul. Chomiczewskiego). Była jednym z elementów zabudowy tego terenu. Obecnie budynek ten nie istnieje – nie wiadomo co się z nią stało, najprawdopodobniej został zniszczony w czasie okupacji hitlerowskiej.
Stary cmentarz żydowski (ul. Zabielska i ul. Cicha)
Powstanie cmentarza związane jest z założeniem kahału radzyńskiego w 4 ćwierci XVII w. Przed II wojną światową cmentarz określany jako „stary” znajdował się na pd.-zach. od centrum, dosyć daleko poza zwartą zabudową miejską, przy ul. Artyleryjskiej (dziś ul. Chomiczewskiego), jeszcze dalej na południe za terenem zespołu dworu chasydzkiego Leinerów i za rzeczką Białką, w okolicach dzisiejszych ulic Zabielskiej i Cichej. Nie wiadomo czy był to ten najstarszy cmentarz, gdyż jeśli było to możliwe Żydzi starali się sytuować cmentarz w pobliżu kwartału miasta, który zamieszkiwali. Przed wojną teren „starego cmentarza” był ogrodzony, ale „opuszczony i zaniedbany”. Stały na nim dwa ohele – przypuszczalnie Jaakowa Leinera (zm. 1878 r.) i jego syna Gerszona Chenocha (zm. 1891 r.). Kiedy i w jakich okolicznościach cmentarz został zniszczony – nie wiadomo. Mogło to nastąpić zarówno w czasie niemieckiej okupacji jak i po wojnie – za czasów władzy ludowej.
Nowy cmentarze żydowski (ul. Lubelska)
Nie wiadomo dokładnie w którym roku powstał „nowy cmentarz” żydowski – przyjmuje się, że było to na początku XX w. Cmentarz założono około 2 km na południe od miasta, przy drodze do Czemiernik (ob. ul. Lubelska), około 400 m za skrzyżowaniem z ul. Wisznicką. Przed wojną miał powierzchnię 0,69 ha. Macewy to gnejsowe i granitowe głazy narzutowe, piaskowcowe i betonowe stele, czasem z poziomymi betonowymi tumbami. Cmentarz był czynny do 1942 r. i został zdewastowany w trudnym do ustalenia czasie – zapewne tak w czasie wojny jak i w latach powojennych. Zabierane stąd macewy używane były jako gruz budowlany i do utwardzania dróg, jako płyty chodnikowe, stopnie schodów, krawężniki, progi na prywatnych posesjach. Na początku lat 90-tych XX w. teren cmentarza uporządkowano i ogrodzono, a w 1995 r. ustawiono tu pomnik w formie macewy, upamiętniający społeczność żydowską Radzynia. Spośród kilkuset macew do dziś na terenie cmentarza zachowało się kilka tumb betonowych i jedna macewa piaskowcowa (przywieziona z okolic Radzynia w 2008 r.).
Inne budynki gminy żydowskiej
Mykwa była zapewne w pobliżu bóżnicy i bet ha-midraszu – w okolicach ulic Pocztowej i Armii Krajowej. Nie wiadomo gdzie była rzeźnia, nie wykluczone, że w pobliżu rzeczki Białki. Nie udało się ustalić co się stało z tymi budynkami.
Szkoły (okolice ul. Armii Krajowej i Pocztowej)
Na terenie kwartału żydowskiego było kilka szkół: gminna szkoła „Talmud Tora” mieścił się na rogu ulic Szkolnej i Krzywej, zaś niedaleko – na rogu ul. Szkolnej i 3 Maja (ob. Pocztowa i Armii Krajowej) znajdowała się szkoła stowarzyszenia „Tarbut”. Poza tym było kilka prywatnych chederów. Radzyń wyróżniał się posiadaniem jesziwy, założonej w okresie międzywojennym przez Samuela Szlomo Leinera. Jesziwa ta nosiła nazwę „Sod ha-Jeszarim” (sekret sprawiedliwych). Jej budynek mieścił się przy ul. Kotlarskiej, niedaleko radzyńskiej bóżnicy Nie udało się ustalić, co się stało z tymi budynkami.
Getto (między ul. Ostrowiecką, Armii Krajowej i Pocztową)
Getto znajdowało się na terenie dawnego kwartału żydowskiego Radzynia. Niemcy kazali przenieść się tu Żydom mieszkającym poza tym obszarem. Getto to nie miało charakteru zamkniętego. Jego likwidację hitlerowcy rozpoczęli na jesieni 1942 r. Około 200 Żydów rozstrzelano w okolicy Radzynia (nie udało się ustalić miejsca egzekucji), resztę deportowano do obozu zagłady w Treblince.
Upamiętnienie (ul. Armii Krajowej, ul. Lubelska)
W 1995 r. z inicjatywy Żydów pochodzących z Radzynia, przy pomocy lokalnych władz Radzynia na uporządkowanym wcześniej terenie nowego cmentarza żydowskiego postawiono pomnik poświęcony pamięci Żydów radzyńskich. W 2012 r. przy ul. Armii Krajowej, niedaleko miejsca gdzie stała synagoga postawiono kamień, na którym umieszczono tablicę poświęconą społeczności żydowskiej miasta.
Artykuł opracował Paweł Sygowski w ramach projektu Muzeum Historii Żydów Polskich
Muzeum na kółkach, Warszawa VII/2014
