Dzieje sztuki chrześcijańskiej dzieli wyraźnie data 313 roku. Cesarz Konstantyn Wlk. w tym roku wydał edykt tolerancyjny dla rozwijającego się od I wieku chrześcijaństwa. Teodozjusz Wielki w 380 roku uczynił chrześcijaństwo religią państwową. Sztuka pierwszych chrześcijan, ukryta w katakumbach i czytelna tylko dla wtajemniczonych, zaczęła zmieniać się w sztukę cesarską. Chrześcijaństwo rozwijało się do lat 70 tych I wieku n.e. głównie w Jerozolimie, a w II i III rozprzestrzeniło się w Afryce Północnej, w miastach Azji Mniejszej, Grecji i Italii.
Władze rzymskie akceptowały wszystkie kulty podbitych ludów, dopóki nie wywoływały skutków politycznych. W II wieku religie świata starożytnego zmierzały ku monoteizmowi i rozwijały kulty misteryjne. Religią popularną wśród żołnierzy rzymskich był kult indyjsko-perskiego Mitry. Mitra narodził się w jaskini, a po ostatniej wieczerzy wstąpił do nieba. Elementy dzieworództwa i zmartchwstania występują również w popularnym w Rzymie kulcie egipskiej bogini Izydy. Wizerunki Izydy z dzieckiem na kolanach, malowane i rzeźbione (jeden odnaleziono w Polsce), stały się pierwowzorem wizerunku chrześcijańskiej Matki Boskiej. Kult Niezwyciężonego Boga Słońca, którego wyznawcą był cesarz Konstantyn i obrzędy celebrujące narodziny Mitry ukształtowały chrześcijańskie święta Bożego Narodzenia. Siła oddziaływania chrześcijaństwa i jego atrakcyjność polegała na obietnicy zbawienia i życia po śmierci. Objawienie, nawet dla ludzi niewykształconych, niepiśmiennych, mogło doprowadzić do podstawowych prawd. Religia nie wymagała ani wykształcenia, ani wysiłku intelektualnego. Nawrócony człowiek osiągał moralną doskonałość i miał poczucie osobistej więzi z Bogiem. Dzięki ofierze odkupienia, którą Chrystus złożył ze swego życia za każdego człowieka, chrześcijanin wierzył w zmartwychwstanie duszy i ciała. Bardzo silne poczucie wspólnoty, posługiwanie się niezrozumiałą dla innych symboliką i wiara w przyszłą nagrodę zmartwychwstania pozwalały chrześcijanom nawet na lekceważenie życia doczesnego. Władze rzymskie uważały chrześcijan za jeszcze jedną dziwną sektę, ale nie mogły tolerować manifestowania odrazy do kultu cesarza. Pomimo to do 250 roku represje dotykały tylko nielicznych chrześcijan. Traktowano ich jako wrogów państwa, ściągających na całą społeczność nieszczęścia. Po 250 roku chrześcijaństwo zdelegalizowano i rozpoczęto prześladowania na wielką skalę.
Malarstwo katakumbowe
Sztuka związana z chrześcijaństwem pojawiła się w rzymskich katakumbach. W podziemnych komorach – cubiculach – w ścianach, w których wykuto miejsca na pochówki, malowano przedstawienia zwierząt i roślinność. Ich wymowę symboliczną znali tylko wtajemniczeni. W podobnych jak w malarstwie rzymskich malowidłach, roślinnych altanach, pojawiły się przedstawienia gołębia – symbol pokoju i duszy wybranej, ryb i winnych gron – symbolizujących Chrystusa. Z czasem zaczynają pojawiać się w katakumbach sceny figuralne. Obrazy zaczerpnięte ze Starego Testamentu lub Ewangelii odnoszą się do opieki boskiej nad wiernymi. Popularne przedstawienia to: „Mojżesz wydobywający wodę ze skały”, „Młodzieńcy w piecu ognistym”, „Jonasz”, „Chrystus z Samarytanką” czy „Ostatnia wieczerza”. Formalnie malarstwo katakumbowe wywodziło się z ówczesnego malarstwa rzymskiego, ale było od niego mniej staranne. Miało być przede wszystkim znakiem i przekazem treści (trzeba też pamiętać, że malowane i oglądane było w miejscach pozbawionych naturalnego oświetlenia).
Najbardziej znane katakumby, w których znajdują się chrześcijańskie malowidła, to położone przy Via Appia katakumby Kaliksta z III 
w i św. Agnieszki i św. Priscyli przy Via Nomentana. Groby odwiedzane były w rocznice śmierci, tzw. „memoriae”. Rodzina spożywała wówczas na grobie zmarłego posiłek (tradycja spożywania na grobie posiłku przetrwała w tradycji prawosławia). Malarstwo katakumbowe zanikło do połowy IV wieku. Edykt mediolański zmieniający sytuację chrześcijan doprowadził m.in. do napłynięcia do wspólnot ludzi, dla których religia była stopniem do kariery. Rozluźniło to rygoryzm pierwszych chrześcijan (np. żołnierz, ponieważ zabijał, nie mógł przyjąć chrztu) i przyczyniło się do bardziej lub mniej uświadomionego zapożyczania z innych religii. W efekcie stworzono pewna atrakcyjną kompilację cech własnych, popularnych kultów i starożytnych systemów myślowych.
Konsekwencją „upaństwowienia” religii była ewolucja w sztuce. Ikonografia zastrzeżona wcześniej dla cesarza przypisana została Chrystusowi. Katakumbowy „Dobry Pasterz” – z młodzieńca przekształca się w tronującego „Pantokratora” – Władcę Świata. Miejsca spotkań pierwszych chrześcijan w Rzymie tzw. „domus eclesiae” ustąpiły miejsca fundowanym przez cesarza Konstantyna, a później jego następców, bazylikom chrześcijańskim i osobno wznoszonym baptysteriom.
Bazyliki
W świątyniach starożytnych dostęp do wnętrza mieli tylko nieliczni. Obrzędy i procesje odbywały się przed świątyniami, gdzie znajdował się ołtarz do składania ofiar. Chrześcijańska obrzędowość zakładająca nauczanie wiernych wymagała innych rozwiązań przestrzennych. Tłumy w starożytności mogła pomieścić bazylika – sala cesarska pełniąca funkcje sądownicze i handlowe. Na bazylikach antycznych wzorowano się wznosząc kościoły dla chrześcijan. Były to budowle skromne na zewnątrz (co jest charakterystyczne dla późnego antyku), posiadające szeroką i wysoką przestrzeń środkową, oświetloną u góry oknami i oddzielone kolumnami i niższe nawy boczne. Kolumny nawy środkowej, zakończonej zazwyczaj półkolistą apsydą, dźwigały ścianę wspartą o arkady lub prosty architraw. Apsyda miała podwyższenie, na którym umieszczano stół ołtarzowy i fotel dla prezbiterów (stąd prezbiterium). Była jedynym sklepionym pomieszczeniem bazyliki. Nawy główne i boczne nakrywano stropami belkowymi albo zostawiano otwartą więźbę dachową. (Sklepienia kojarzono z pogańską architekturą cesarstwa i celowo ich nie stosowano, poza tym znacznie podnosiły koszty budowy i mnożyły trudności techniczne).
Wejście do bazyliki poprzedzał nartex – kolumnowy przedsionek, przeznaczony dla katechumenów, którzy nie mogli uczestniczyć w całej liturgii mszy. W kilku bazylikach, np. u św. Piotra w Rzymie, wejście poprzedzał dziedziniec otoczony portykiem ze studnią pośrodku podobny do atrium rzymskiej willi. Układ trzech naw rozbudowywano, wprowadzając w części wschodniej (prezbiterium było orientowane) nawę poprzeczną zwaną transeptem. Plan bazyliki miał wówczas kształt krzyża, przez co nabierał dodatkowego znaczenia symbolicznego.
Najwięcej bazylik zbudowano w Rzymie, z fundacji Konstantyna. W latach 20 i 30 tych IV w. powstały pięcionawowe bazyliki św. Jana na Lateranie (zmodyfikowana przez Fr. Borrominiego w XVI w.) i nieistniejąca już bazylika św. Piotra w Watykanie. Konstantym Wielki ufundował też bazylikę Narodzenia w Betlejem o ciekawym planie łacińskiego krzyża z ramionami transeptu zakończonymi apsydami. W IV wieku powstała bazylika św. Pawła za murami, wybudowana przez cesarza Teodozjusza w miejscu męczeńskiej śmierci apostoła i bazylika św. Sabiny wzniesiona w latach 422-430. Ta ostatnia ma najmniej zmienione wnętrze.
Wydłużony układ bazyliki wzbogacony ramionami transeptu był najczęściej stosowanym i najtrwalszym układem przestrzennym w architekturze sakralnej. W romaniźmie, gotyku i renesansie zmieniano detale, dekoracje, dodawano empory i westwerki albo zwielokrotniano transepty, ale rdzeń bazyliki zawsze pozostawał niezmieniony.
Budowle na planie centralnym
Z antycznej architektury zaczerpnęło chrześcijaństwo wzory dla murowanych wolnostojących chrzcielnic – baptysteriów i kościołów upamiętniających świętego – kommemoratywnych – mauzoleów. Baptysteria i mauzolea wznoszona na planie zwartym – oktogonie lub krzyżu greckim albo na planie koła. Na planie koła otoczonego kolistym obejściem wzniesiono najstarsze mauzoleum chrześcijańskie poświęcone córce Konstantyna Wielkiego – świętej Konstancji (Santa Conztanza). Wyższą część środkową nakrywała kopuła. Pod nią okna silnie oświetlają przestrzeń centralną z sarkofagiem umieszczonym pośrodku. Obejście oddzielone od części środkowej podwójnymi kolumnami dekorowane marmurami i mozaikami pozostaje w cieniu. W baptysteriach jednoprzestrzennych lub też posiadających niższe obejście środek budowli zajmuje basen chrzcielny. Dobrze zachowane przykłady takich budowli znajdziemy w Rawennie, gdzie zbudowano baptysterium dla ortodoksów i arian (Ostrogoci Teodoryka Wlk byli arianami). Formę budowli centralnej miały budowle w Ziemi Świętej: rotunda Grobu Świętego w Jerozolimie z 326 i oktogon „Wniebowstąpienia” na Górze Oliwnej z 375 roku.
Rotundy jako układy najłatwiejsze do przesklepiania wznoszono w X i XI w. w krajach, w których nie było tradycji budownictwa kamiennego, m.in. w Czechach i Polsce, w początkach ich budownictwa sakralnego.
Malarstwo monumentalne
Mozaiki – obrazy układane z małych kostek kamiennych, szklanych i złoconych układano w starożytnych domach. Zdobiły posadzki albo ściany i przedstawiały wydarzenia historyczne, np. Aleksandra Wielkiego w bitwie pod Issos albo wizerunek psa z napisem „Ja tu pilnuję”. W IV wieku na bazie tradycji mozaik mitycznych zaczęto tworzyć mozaiki z motywami chrześcijańskimi, a później całe wypełnione treścią chrześcijańską. W mauzoleum Konstancji i na posadzce katedry w Akwilei trwa jeszcze antyczny realizm. Kupidynki na łodziach łowiące ryby z Akwilei i sceny winobrania w bujnej florze są już jednak aluzjami do chrztu i ofiary. W IV wieku nastąpił już rozwój ikonografii chrześcijańskiej. Mozaiki z absydą rzymskiego kościoła Sta Prudenziana ukazujące tronującego Chrystusa otoczonego apostołami na tle widoku Jerozolimy, czy krzyż z kaboszonami (drogie kamienie), z którego wypływają rzeki mogące zaspokoić pragnienie jeleni to już skomplikowane wykłady teologiczne. Sceny mozaik Sta Maria Maggiore w Rzymie z lat 432 – 440 gloryfikujące Marię stanowią ilustrację postanowień doktrynalnych Soboru Efeskiego z 431 r. Przykłady przedstawień tradycyjnych, w duchu antycznym i w nowej ikonografii znajdziemy w małym ceglanym budynku będącym mauzoleum Galli Placydii w Rawennie.
Chrystus z owieczkami to ostatnie (choć stylizowane) realistyczne przedstawienie. Mozaiki sklepień to już symboliczna chrześcijańska wizja nieba i mającej nastąpić Paruzji. Teologiczna kompozycja obrazu z czasem ujęta w schematy i strefowy układ przedstawień rozwijać będzie się w sztuce bizantyjskiej, a później prawosławnej. Obrazy w chrześcijaństwie Wschodu i Zachodu będą rozwijały się oddzielnie. Różnice te pogłębi i ugruntuje stulecie ikonoklazmu, w którym obowiązywał zakaz tworzenia wizerunków Chrystusa, a już istniejące niszczono.
Rzeźba
Rzeźba statuaryczna (posągi) była przez chrześcijan kojarzona z pogańskimi wyobrażeniami bóstw, a dodatkowo w warunkach ograniczonej swobody kultu nie rozwijała się. Wyjątkiem w sztuce wczesnochrześcijańskiej są przedstawienia „Dobrego Pasterza” oparte zresztą na antycznym schemacie. Treści chrześcijańskie w rzeźbie pojawiły się najwcześniej w sarkofagach. Chrystus i odziani w rzymskie togi apostołowie to jeden z częstych motywów. Chrześcijańskie treści wyrażano posługując się starożytnymi symbolami i schematami przedstawień. Na jednym z sarkofagów Chrystus tronuje w niebie otoczony „senatorami” Piotrem i Pawłem na czaszy Ziemi podtrzymywanej przez Atlasa. Antyczne personifikacje spotykamy też w malarstwie. W raweńskim baptysterium Jan Chrzciciel chrzci Chrystusa w obecności starca, który jest personifikacją rzeki Jordan. Antyczne schematy kompozycyjne powtarzają artyści chrześcijańscy, m.in. w scenie stworzenia człowieka (tytan Prometeusz lepi figurę człowieka z gliny).
