Rok tysięczny był w Europie rokiem trwogi. Kiedy nie nastąpił koniec świata, ludzie przystąpili z entuzjazmem do budowania kościołów. Rozwój budownictwa sakralnego objął kraje zachodniej i środkowej Europy.
Przyjmuje się połowę X wieku za początek stylu romańskiego, ale czy architektura ottońska jest romańska czy raczej zamyka dokonania architektury karolińskiej, pozostaje dyskusyjne. Okres artystycznej dominacji Niemiec trwał od połowy IX w. i skończył się wraz z upadkiem dynastii ottońskiej. Jednym z najważniejszych dla rozwoju budownictwa sakralnego w okresie ottońskim był kościół p.w. św. Michała w Hildesheim. Miał belkowe stropy, ale wprowadził nowatorskie rozwiązanie w postaci zmienności podpór – filar – dwie kolumny – filar (alternacja), rozpoczynający proces dzielenia wnętrza kościoła na przęsła. 
W XI w najważniejsze wydarzenia w architekturze działy się we Francji. Związane były z reformą zakonu benedyktynów przeprowadzoną w burgundzkim klasztorze w Cluny. Reforma z 910 roku doprowadziła do przywrócenie pierwotnej surowości życia zakonników, wzrostu znaczenia zakonu i jego zamożności. Kongregacja kunicka uwolniła się od lennej zwierzchności świeckich seniorów. „Odświedczenie” religii było w XI w. drogą, dzięki której papiestwo uzyskało niezależność i zaczęło rozciągać swoją zwierzchność nad zachodnim chrześcijaństwem .
W 1059 roku papież Mikołaj II został wybrany, chociaż nie posiadał nominacji cesarskiej, a w 1077 roku cesarz Henryk IV musiał ukorzyć się przed papieżem Grzegorzem VII w Canossie. Konkordat wormacki z 1122 roku uznawał zwierzchność cesarza nad władzą świecką, ale pozbawiał cesarza prawa nadawania biskupom lennej inwestytury.
Wzrost znaczenia klasztorów był związany z ich funkcją religijną, ale też ich rozwojem ekonomicznym. Do wzrostu bogactwa zakonów przyczynił się m. in. ruch pielgrzymkowy. Do kościołów pielgrzymkowych i kościołów wielkich opactw trzeba było wprowadzić rozbudowane programy przestrzenne. W końcu X i na początku XI wieku zaczęto wznosić wielkie kościoły pielgrzymkowe, w których rozwinięto programy nurtu awangardowej architektury karolińskiej i ottońskiej.
Wnętrza romańskich kościołów posiadają wyraźną artykulację (filary, kolumny i lizyny) dzielącą wnętrza naw na przęsła. Poszczególne części kościoła są od siebie wyraźnie wyodrębnione. Prezbiterium z obejściem i najczęściej wieńcem kaplic oddzielone jest transeptem od nawy głównej i rozbudowanej części zachodniej. Każda część kościoła jest wyraźnie wyodrębniona we wnętrzu i w bryle budowli. Podporządkowany układ brył to jedna z najbardziej charakterystycznych cech architektury romańskiej.
W połowie XI wieku w północnej Francji w kościołach stosuje się bardzo wyraźny podział ścian nawy dzieląc ją wielkimi arkadami, czasami obejmującymi dwie kondygnacje. Arkady oddzielne są półkolumnami (w Coen, katedra w Spirze), na które schodzą ze sklepienia gurty.
Kościoły pielgrzymkowe i kościół w Cluny rozbudowano do układów pięcionawowych z obejściem wokół prezbiterium, dzięki któremu pielgrzymi mogli wchodzić do krypty z relikwiami nie zakłócając porządku uroczystości w nawie głównej. W kościołach pielgrzymkowych na trasie do Santiago de Compostela, wprowadzono empory – „balkony” otwarte podwójnymi lub potrójnymi arkadami do nawy głównej.
Istotną innowacją w kościołach romańskich było zastępowanie płaskich drewnianych stropów murowanymi sklepieniami. Sklepienia znane w architekturze starożytnej w romaniźmie przy braku znajomości matematyki, geometrii oraz statystyki były najtrudniejszymi do zbudowania elementami budowli. O ile sklepienie niewielkich przestrzeni absyd i rotund nie stwarzało poważnego problemu, to przesklepianie dużych i szerokich przestrzeni naw wymagało wówczas wielkich umiejętności i było bardzo kosztowne. Budowanie sklepień miało znaczenie praktyczne (zapobiegało pożarom) i estetyczne. Gurty sklepień silnie akcentowały odrębność przęseł, „spływając” na filary arkad nawy.
Pierwsze wielkie sklepienia powstały na początku XI w. w Burgundii w Tournus, Congues i Nevers. 
W latach 80 XI w. zaczęto stosować sklepienia krzyżowe zamiast wcześniej występującej kolebki z gurtami. Jednym z pierwszych kościołów, w których zbudowano sklepienia krzyżowe, był kościół św. Magdaleny w Vezelay leżący na szlaku pielgrzymkowym do Composteli.
Kościoły romańskie we Francji wznoszono ze starannie obrobionych ciosów kamiennych. W większości realizacji dekoracja elewacji ograniczała się do płaskich lizyn i gzymsów arkadowych wieńczących ściany. Otwory okienne i drzwiowe zamknięte były łukiem pełnym. W kondygnacjach wież wykonywano okna podwójne – biforia lub potrójne – triforia, oddzielone od siebie kolumienkami. Ozdobę budowli stanowiły uskokowe portale w tympanonach, których przedstawiono najczęściej płaskorzeźbione sceny Sądu Ostatecznego.
Architektura romańska jest bardzo zróżnicowana i posiada odmiany regionalne. Romańskie są wysokie kościoły w Normandii, potężne kościoły Niemiec . Ażurowe elewacje mają budowle zespołu katedralnego w Pizie. Galerie „arkadowe” drążone w bryle kościoła występowały w architekturze północnych Włoch w Como, Modernie i Parmie.
W kościołach romańskich w Anglii i burgundzkiej katedrze w Autum zastosowano już żebra sklepienne i łuk ostry.
Bardzo ciekawa architektura romańska powstała w miejscu styku Wschodu i Zachodu. Sycylia od zdobycia jej przez Belizariusza w VI wieku należała do cesarstwa bizantyjskiego. W IX wieku opanowali ją Arabowie, a w XI w. podbili Normanowie. W 1130 roku Roger II koronował się na króla Obojga Sycylii (pd Włochy – Apulia, Kalabria i Sycylia). Był to wspaniały okres rozwoju sztuki i przenikania się wpływów i motywów. Rozwijało się doskonale budownictwo. W stołecznym Palermo ciężkie obronne kościoły normandzkie połączono z elementami wywodzącymi się z tradycji bizantyjskich i arabskich. Katedry w Amalfi i w Cefalu oraz katedra w Monreale zdobione bizantyjskimi mozaikami są przykładem takiego łączenia wpływów. Inspiracje bizantyjskie występowały w romaniźmie weneckim i francuskim.
Bazylika św. Marka (1063 – 1094), jeden z najpiękniejszych kościołów włoskich, wzorowany był na kościele św. Apostołów z VI w. z Konstantynopola. We Francji inspiracje bizantyjskie wykazują kościoły kopułowe w Akwitanii, Cahors, Souillac, Angoulme.
Dekoracje romańskich kościołów tworzyła, jak wcześniej wspomnieliśmy, od schyłku XI w. rzeźba. Rzeźba romańska była ściśle podporządkowana architekturze. Postacie ludzkie i fantastyczne dekoracje roślinne nie przekraczały granic dekorowanych elementów. 
W kościele, który jest symbolem Królestwa Bożego na ziemi, przedstawienia i dekoracje musiały mieć określone znaczenie. W tympanonie nad głównym wejściem przedstawienie Sądu Ostatecznego przypominało o rzeczach ostatecznych i nadziei zmartwychwstania. Dwanaście filarów dźwigających sklepienie to dwunastu apostołów będących podporą kościoła. Wydłużona nawa prowadząca do ołtarza to droga człowieka do zbawienia. Programy ikonograficzne układane przez duchowych, a realizowane przez rzeźbiarzy, miały przekazać nauki moralne i prawdy teologiczne. Pomiędzy antykiem a sztuką romańską rzeźba figuralna praktycznie nie istniała. Dla pierwszych chrześcijan tworzenie wizerunków Boga było bałwochwalstwem. Uproszczone były przedstawienia postaci w sztuce germańskiej, opanowanej przez ornamentykę i ulubiony motyw plecionki.
Powrót do rzeźby figuralnej był powrotem do antycznej koncepcji sztuki. Dokonywało się to jednak powoli. Romańskie rzeźby figuralne pełne są uproszczeń i deformacji. Najbardziej poprawne były w rejonach Francji południowej – Prowansji, gdzie tradycje antycznej sztuki nie zostały całkowicie zapomniane.
Cystersi
Kościoły benedyktyńskie kongregacji kluniackiej należały do najbardziej zaawansowanych technicznie budowli romańskich. Bogactwo zakonu widoczne było w dekoracji i wyposażeniu kościołów. Wystawiano złote krzyże wysadzane drogimi kamieniami, złotem zdobione ołtarze, a szczątki świętych przechowywano w złotych relikwiach.
Takiej wizji domu bożego przeciwstawił się założony w końcu XI w. zakon cystersów. Współzałożyciel zakonu św. Bernard (1091 – 1153) ustanowił szereg przepisów określających budownictwo zakonu. Cysterskie kościoły nie miały kamiennych wież ani kolorowych witraży. Zakazano umieszczania w kościołach rzeźb figuralnych, a skromna dekoracja roślinna usytuowana była wysoko. Charakterystyczne było też zrezygnowanie z absydy i wprowadzenie prostego zamknięcia prezbiterium. Programowo skromna i oszczędna architektura zakonu, we Francji konserwatywna, przeniosła do Europy środkowej nowe tutaj rozwiązania – ostrołukowe sklepienia krzyżowo – żebrowe powiązane z systemem przypór. Architektura cystersów przez stosowanie łuków ostrych, sklepień krzyżowo – żebrowych i układów przestrzennych należała już do gotyku, ale niewielka wysokość kościołów i brak otwarcia ścian pozostawiały ją w sztuce romańskiej.
Sztuka romańska była w znakomitej większości sakralna. Kościoły i klasztory wznoszono z gładko obrobionego kamienia, a portale zdobiono płaskorzeźbami. Prosty stół ołtarzowy zaczęto ozdabiać nastawami, odlanymi z brązu i złoconymi. Do kościołów i katedr wchodziło się przez odlane z brązu drzwi, na których przedstawiano historie biblijne, lub jak na Drzwiach Gnieźnieńskich, sceny z życia świętych. 
Szczątki świętych i przedmioty z nimi związane przechowywano w relikwiarzach. Były to proste skrzyneczki obite złotą blachą i wysadzane drogimi kamieniami lub wykonane najczęściej ze złota pojemniki w kształcie głowy, stopy czy ramienia.
W klasztorach mnisi przepisywali księgi i dekorowali je malowidłami – iluminacjami. W romaniźmie rozwijało się malarstwo monumentalne – freski w St. Saviu – sur – Gartempe.
Sztuka romańska w X i XI wieku przeniesiona została wraz z chrześcijaństwem na wschód, m. in. do Polski.