Styl gotycki, drugi wielki styl średniowiecza, jest najbardziej rozpoznawany ze wszystkich stylów historycznych. Łuk ostry wypełniony maswerkami i witrażami, wimpergi, sterczyny z kwiatonami, rozety i łuki przyporowe to charakterystyczne elementy stworzone dla architektury, ale widoczne też w szafiastych ołtarzach, obramowaniach obrazów i samych obrazach oraz dziełach złotnictwa. Monstrancje i relikwiarze, a nawet nodusy kielichów mszalnych, to często miniatury architektury.
Styl ukształtowany został we Francji w połowie XII wieku. Zapowiadały go kościoły Normandii i wielkie kościoły zakonu benedyktynów. W Cluny i Vezelay oraz w katedrze w Autun, stworzonych w romaniźmie, występowały już krzyżowe sklepienia ostrołukowe i ostrołukowe arkady. Pojawiły się nawet łuki przyporowe. Zastosowanie tych konstrukcji pozwalało na poszerzenie i podniesienie naw, ale nie zmieniało jeszcze romańskiego porządku przestrzennego.
Istotne zmiany w kształtowaniu przestrzeni kościołów nastąpiły, kiedy ze sklepień krzyżowo – żebrowych rozpinanych nad prostokątnymi i wielokątnymi pomieszczeniami, łuków przyporowych oraz szkarp stworzono jednorodną konstrukcję. Za pierwsze dzieło gotyku uznaje się chór opackiego kościoła St. Denis pod Paryżem, zbudowany w latach 1440-1444 z inicjatywy opata Sugera.
Stosowanie w architekturze łuków ostrych i systemów przypór pozwalało na osiąganie niezwykłej strzelistości przy jednoczesnym zredukowaniu masy murów.
Katedrę gotycką przekształcono w olbrzymi system konstrukcyjny. Zamiast ścian umieszczono wielkie wypełnione „kamienną stolarką” okna. Mrok romańskich świątyń ustąpił miejsca światłu. Dekoracje rzeźbiarskie przybierały formy geometryczne i abstrakcyjne, tak jak maswerki i formy realistyczne, liście, owoce, winogrona, ale też liście dębu i kapusty albo suche gałęzie. Realistyczna była, chociaż nieco idealizowana – wydłużona postać ludzka przedstawiana w rzeźbie figuralnej. 
W romaniźmie rzeźby ściśle podporządkowane tektonice budowli, w gotyku uwalniają się powoli z ram architektury i zaczynają „żyć” samodzielnie. Sztuka romańska silnie związana była z siedzibą władcy oraz kościołem.
Gotyk związany był z miastem. Zleceniodawcami artystów byli, oprócz monarchy i kościoła, mieszczanie. Powstają ratusze, kamienice, spichrze i młyny. Projektuje się i zakłada całe miasta. Surowy romański rycerz – krzyżowiec przeistacza się w dworskiego galanta o ufryzowanych, długich włosach, zainteresowanego poezją trubadurów.
Odmienną postawę wobec świata propagują nowe zakony: żyjący z jałmużny franciszkanie i dominikanie. Programowo skromne kościoły tych zakonów wznoszone są z tańszej i dostępniejszej cegły, ale upowszechniają praktyczne rozwiązania konstrukcyjne, wykorzystywane w obiektach mniejszej skali.
Najdoskonalszymi dziełami gotyku były katedry. Osiągnięto w nich granice możliwości konstrukcyjnych, na jakie pozwalał kamień i stworzono system, w którym żaden z elementów nie może być usunięty bez zmiany całości. Gotyk narodził się w domenie królewskiej położonej wokół Paryża. Inspiracje do zbudowania katedr czerpano z kościołów normandzkich i wielkich kościołów pielgrzymkowych oraz kościoła w Cluny. Trzeci kościół opactwa w Cluny (1085 – 1130) był największym kościołem zachodniego chrześcijaństwa. Była to pięcionawowa bazylika z dwoma transeptami w części wschodniej i wieńcem kaplic otwartych na obejście prezbiterium. Po stronie zachodniej wielki portal obejmował dwie wieże. Kościół miał olbrzymie wymiary. Długość nawy wynosiła 190 metrów przy szerokości całego korpusu wynoszącej 40 metrów. Wysokość nawy głównej sięgała 30 metrów (tyle co później katedra w Reims). Aby udźwignąć wyniesione w górę i szerokie sklepienie nawy głównej, zastosowano przy jego konstruowaniu łuki ostre. Podobnie ostrołukowe były wielkie arkady nawy. Stabilność budowy zapewniały zastosowane tu po raz pierwszy na taką skalę łuki przyporowe. W architekturze katedr rozwiązanie z Cluny III połączone ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi doprowadziły do stworzenia budowli, w której cały szkielet konstrukcyjny był widziany gołym okiem. Żebra sklepień opuszczały się na filary arkad, niekiedy aż do posadzki, a łuki przyporowe na zewnątrz oplatały budowle kamiennym „rusztowaniem”. Epoka Wielkich Katedr to stulecie pomiędzy 1150 a 1250 rokiem. Budowę najbardziej znanej paryskiej katedry Notre-Dame rozpoczęto w 1163 roku. Założona jest na mocno wydłużonym, ale zwartym planie. Pięcionawowa bazylika ma jednonawowy transept nieco tylko wysunięty poza lico korpusu i mocno wydłużone trójprzęsłowe prezbiterium otoczone podwójnym obejściem. Na nawę środkową otwierają się przeźrocza empory. Służki spływające z żeber sklepień na kolumny wyraźnie wyodrębniają przęsła. Gotycki wertykalizm paryskiej Notre-Dame uzyskano nie tyle samą wysokością, co podkreśleniem elementów pionowych. Najbardziej monumentalną częścią katedry jest jej fasada zachodnia. W dolnej kondygnacji trzy wielkie głębokie uskokowe portale zajmują całą szerokość fasady. Kolumny archiwolty i ostrołukowe tympanony portali zdobi bogata dekoracja rzeźbiarska. Nad portalami na całej szerokości umieszczono fryz z pełnoplastycznymi rzeźbami królów (galeria królów) suwerenów Francji, a może władców judejskich poprzedników Chrystusa?
Nad galerią królów znalazła się wielka rozeta (okno) wypełniona maswerkami, a po obu jej stronach ostrołukowe blendy (ślepe okna). Drugą kondygnację zamyka ażurowa galeria. Po obu stronach fasady w górę pną się wieże dzwonnicze przeprute wielkimi oknami. Kamiennych wysokich chełmów najczęściej nie zdołano już zbudować, przez co ukształtowała się bardzo charakterystyczna sylwetka katedr z „uciętymi” wieżami elewacji zachodniej.
W drugiej połowie XII wieku zaczęto wznosić katedrę w Chartres (od 1194) i Noyon od 1140. Katedrę w Noyon ukończono bardzo szybko, w 1150 roku. 
Za najdoskonalszą architektonicznie uważa się, wzniesioną w Pikardii w latach 1220-1269, katedrę w Amiens. Jest to najbardziej jednorodna budowla klasycznego gotyku. Posiada trójnawowy korpus i trójnawowy transept. Prezbiterium otacza obejście (ambit) i otwarty do niego wieniec kaplic. Nad wielkimi arkadami nawy głównej biegnie płytka galeria triforialna (potrójne okna), a żebra sklepień przechodzą na kolumny wzbogacając ich profil. Sklepienia nawy głównej i naw bocznych są tej samej szerokości. Ciężar sklepień przejmują na zewnątrz podwójne łuki przyporowe, co pozwoliło na doprowadzenie wysokości nawy do 42,5 metra. (Próba zbudowania wyższej katedry w Beavis zakończyła się katastrofą). Wielka wysokość nawy spowodowała podwyższenie fasady o dodatkową kondygnację. Ukończono ją dopiero w latach 1366-1400, a rozetę z płomienistym maswerkiem dodano około 1500 roku. Katedrę w Amiens naśladowano wznosząc katedry w Kolonii i Beavis.
Równolegle z architekturą gotycką we Francji rozwijał się gotyk w Anglii. Powstała katedra w Durham, gdzie najwcześniej, bo już w 1133 r. w na pół romańskiej budowli zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe, a następnie już w pełni gotyckie katedry w Canterbury, Chichester i Lincoln. Najbardziej „angielską” katedrą gotycką jest wzniesiona w latach 1220-1250 katedra w Salisbury, gdzie zastosowano dekoracyjne sklepienia gwieździste. 
W późnym gotyku w Anglii po 1370 roku skonstruowano bardzo dekoracyjne sklepienia wachlarzowe. Rozpinano je w budowlach o nieco mniejszych (jak na gotycką skalę) budowlach m.in. w kaplicy King College w Cambridge i kaplicy Henryka VII w opactwie Westminster w Londynie.
Gotyk w połowie XIII wieku był już stylem międzynarodowym. Obejmował swym zasięgiem całą Zachodnią Europę, a dzięki wyprawom krzyżowym dotarł nawet na Bliski Wschód. W późnym gotyku uwagę budowniczych skupiała głównie dekoracyjność. Pojawiły się wyraźne różnice regionalne uwarunkowane tradycjami budowlanymi, możliwościami i dostępnością materiałów budowlanych. Gotyk północny posługiwał się cegłą: używa się nawet nazwy „gotyk ceglany”.
Rozwój stylu dotyczył wszystkich sztuk plastycznych, chociaż architektura aż do drugiej połowy XIII wieku odgrywała w nim rolę dominującą.
Od początku XIII wieku ściśle związana z architekturą rzeźba zaczyna rozwijać się bardziej samodzielnie. Jeszcze później, bo po 1300 roku, nastąpił rozwój malarstwa, którego pełny rozkwit datuje się na XV wiek.
Rzeźba gotycka
Rzeźba architektoniczna w kościołach romańskich zdobiła portale i głowice kolumn.
Gotyk wprowadził rzeźby na prawie wszystkie elementy architekyoniczne kościołów i katedr. Obok form geometrycznych, takich jak rozety, trójliście, ostre łuki itp. rzeźbiono realne rośliny z otaczającego świata, m.in. winogrona, liście kapusty, dębu. itp. Świat abstrakcyjnej geometrycznej dekoracji łączył się z naturalistycznym światem flory. Najistotniejszą jednak zmianą było, po raz pierwszy od czasu antyku, zainteresowanie się rzeźbą pełnoplastyczną. Posągi przedstawiające apostołów lub świętych miały początkowo cylindryczne kształty, podobnie jak kolumny uskokowych portali, przed którymi je ustawiano. W portalu zachodnim katedry w Chartres z lat 1145 – 1170 patriarchowie, prorocy i królowie ze Starego Testamentu są jeszcze bardziej abstrakcyjni niż ich romańscy poprzednicy. Romańską scenę Sądu Ostatecznego w gotyku zastąpiono rozwiniętymi programami ideowymi. Sceny ze Starego Testamentu wiązano typologicznie ze scenami z Ewangelii. Pojawiały się tematy hagiograficzne oparte o popularną, napisaną przez Jakuba de Voragine „Złotą legendę”.
W elewacji północnej katedry w Chartres, wykonanej w latach 1205 – 1255, przedstawiono sceny z życia Marii: Zaśnięcie, Wniebowzięcie i Koronację pośrodku, a Boże Narodzenie i Hołd Magów po stronie lewej. Wątki maryjne nabierały w gotyku znaczenia w rzeźbie i w malarstwie.
Porównując rzeźby portali wcześniejszych i późniejszych katedry w Chartres widzimy jak tracą one, z upływem czasu sztywność, a na twarzach zaczynają pojawiać się uczucia. Posągi uwalniają się od kolumn i przybierają coraz swobodniejsze pozy. 
Jeden z najciekawszych zespołów rzeźb portalowych posiada katedra w Reims. W scenie Zwiastowania (ok. 1240) mamy już rzeźby o cechach rozwiniętego gotyku. Odnajdujemy te cechy później w grupie Pięknych Madonn. Niektóre wybitne dzieła gotyckie wykazują silne inspiracje sztuką antyczną. Piękna Madonna ze sceny Nawiedzenia w/w portalu i szlachetna w starości twarz św. Elżbiety należą bardziej do sztuki antycznej niż gotyku. Podobnie drapowanie szat i silny kontrapost musiały mieć wzorzec w sztukach starożytnych.
Po 1200 roku gotyckie dekoracje rzeźbiarskie portali rozwinęły sie w Anglii, a w latach 20 tych XIII wieku mistrzowie niemieccy, wykształceni w warsztatach wielkich katedr francuskich, zaczęli działać w Niemczech. W Niemczech rzeźbami dekorowano głównie wnętrza kościołów. Ukrzyżowanie z postaciami Matki Bożej i św. Jana oraz Pieta miały służyć indywidualnej kontemplacji. Rozwijający się w kościele mistycyzm kładł nacisk na przeżywanie i odczuwanie. Tematem kontemplacji była męka i śmierć Chrystusa oraz wydarzenia z życia Marii. Mękę Jezusa ukazywano z całym realizmem cierpienia. Matkę Boską pokazywano jako młodą, piękną kobietę z miłością patrzącą na dziecko, a w grupie Opłakiwania (Pieta) Maria stara kobieta ogarnięta była rozpaczą. Zniknął bizantyński i romański hieratyzm Królowej Niebios. Oczom wiernych rzeźbiarze przedstawiali kochającą i współczującą matkę. Wszystkie te 
tendencje widać w jednym z najoryginalniejszych zespołów rzeźby gotyckiej katedry w Naumburgu. Z chóru tej katedry pochodzą posągi apostołów, pomiędzy którymi zaczyna się „nieśmiała” relacja. Bardzo znane są portrety małżonków z tej katedry – melancholijnego Hermana i roześmianej Regalindy oraz zamyślonej subtelnej Uty i witalnego Ekkeharda. W balustradzie chóralnej umieszczono grupę Ukrzyżowania. Postacie Chrystusa, Marii i Jana pełne są dotkliwego cierpienia ukazanego mimiką i gestem.
Rzeźba nagrobna
W XIV wieku rozwija się we Francji rzeźba nagrobna. Dominował typ nagrobka pojedynczego z leżącą na wierzchu tumby postacią zmarłego. Po roku 1360 w Paryżu działał rzeźbiarz Jean de Liege specjalizujący się w rzeźbie nagrobnej. Spod jego dłuta wyszedł grobowiec królowej Anglii, znajdujący się do dziś w chórze westminsterskiej katedry. Zmarła w 1369 roku małżonka króla Edwarda III, Philippa von Hennegau przedstawiona jest w pozycji leżącej. Twarz królowej przypomina jej wizerunek, ale nie w sposób dosłowny. Rzeźbiarze tworzyli pseudo-portrety. W późnym gotyku nagrobki były bardziej rozbudowane i „przykrywane” baldachimami rozpiętymi na ostrołukowych arkadach wypełnionych maswerkami.
Witraże
Sztuką ściśle związaną z ażurowymi konstrukcjami katedr gotyckich było malarstwo tworzone w technice witrażu. Coraz większe powiększanie okien wymagało wielkich kompozycji. Rozwinęły sie techniki barwienia szkła, a witraż wypracował specyficzny, własny styl, oderwany od wzorów malarstwa. Obraz powstawał z barwionych szkieł o różnych kształtach spajanych ołowianą taśmą. Tylko niektóre fragmenty, np. oczy były podmalowywane. Przedstawienia i sceny z witraży są najczęściej powiązane w cały program ikonograficzny, realizowany przez rzeźby portali i posagów wewnątrz świątyni.
Witraż przemawiał do ówczesnych ludzi w sposób szczególny. Światło było formą przejawiania się Boga, a obrazy przeniknięte światłem były tchnięte jego duchem. Miały ludzi oświecać i powstrzymywać od złego. Witraż przedstawiał sceny o treściach pouczających i ostrzegawczych. Witraż z katedry w Bourges ukazuje m.in. historię syna marnotrawnego, ostrzegając wiernych przed rozrzutnością, pijaństwem i hazardem. W późnym gotyku witraże czerpią inspiracje z malarstwa tablicowego. W tej samej katedrze w Bourges w kaplicy kupca Jacquesa Coeura, w 1451 powstały witraże wzorowane na obrazach Jana van Eycka.
Malarstwo
Wielkiej sztuce witraży towarzyszył we Francji w XIII i XIV wieku rozwój malarstwa tablicowego. Zachowane przykłady pochodzą z XIV i XV wieku. Pod wpływem działającego w Avinionie Simona Martiniego powstał dyptyk z Wilton wykonany dla angielskiego króla Ryszarda II. Obrazy przedstawiają postacie w eleganckich, miękko układających sie pięknych pozach na tle fragmentów krajobrazu na złotym tle.
Najbardziej znana jest we Francji twórczość Jeana Fougueta (1420 – 1480), działającego w Tours i Nicolasa Froment (1435 – 1485) z Avinionu. Ich twórczość znajduje się już w fazie przejściowej pomiędzy dworskim gotykiem, a włoskim renesansem.
Znane dzieła J. Fougueta to pochodzące z dyptyku Kawalera Etienne „Etienne Chevalier i św. Stefan” oraz „Dziewica z Dzieciątkiem” z odsłoniętą piersią i czerwonymi oraz niebieskimi aniołami. Nicolas Froment namalował m.in. tryptyk ze sceną krzewu gorejącego z 1476 r. oraz bardziej gotycki, bliższy malarstwa północnego Tryptyk Łazarza z 1461 r.
Największe znaczenie dla rozwoju malarstwa w Europie miała twórczość malarzy włoskiego trecenta, a szczególnie Giotta di Bondone 1266 – 1337.
Z połączenia maniery greckiej i sztuki gotyckiej zrodził się nowy styl. Jego najwybitniejszym przedstawicielem był Giotto. W swoim malarstwie szukał rozwiązania problemów przedstawiania przestrzennego przedmiotów. (Zagadnienie to podjęli na swój sposób malarze zachodnioeuropejscy). Giotto usamodzielnił obraz, uniezależnił go od architektury i wprowadził postacie o naturalnych rozmiarach, chociaż nieco masywne i bryłowate. Tematem stała się dramaturgia malowanej sceny. Postacie na obrazach pozostawały w kontakcie, wyrażając uczucia mimiką i gestem. Najbardziej znane obrazy Giotta to cykl fresków w Asyżu i w kaplicy Bardich w Santa Croce we Florencji.
Rozwinięcie poszukiwań w zakresie perspektywy, które rozpoczął Giotto, nastąpiło w początku XV wieku we Florencji (ale to już renesans).
Bardzo dekoracyjne malarstwo, utrzymane w innym klimacie niż sztuka Giotta, rozwijało się w Sienie, położonej w sąsiedztwie Florencji. 
Późnemu gotykowi w architekturze i w malarstwie XIV wieku odpowiadał styl międzynarodowy, zwany też dworskim. Wzrost znaczenia dworów książęcych prowadził do wyrafinowania, w którym poezja i malarstwo odgrywały znaczną rolę. Ośrodkami propagującymi kulturę dworską były dwory francuski i burgundzki. Wpływy artystów ze środowisk dworskich i bizantyjskie malarstwo tablicowe znalazły wyraz w pełnym ozdobności, bogatym i eleganckim malarstwie sieneńskim. Obrazy szkoły sieneńskiej są kaligraficzne, dwuwymiarowe i pełne detali oddawanych z niezwykłą biegłością techniczną. Cechuje je też wspaniała kolorystyka i stosowanie złoceń. Najwybitniejszymi malarzami sieneńskimi w XIII wieku byli Duccio, Simone Martini i bracia Lorenzetti. W takim stylu malowali w XIV w. Sasetta, Giovani di Paolo i Barna da Siena.
Drugim ośrodkiem obok Toskanii, w którym nastąpił rozwój malarstwa była Flandria. Tutaj malarstwo korzystało z własnych tradycji artystycznych, witrażownictwa i malarstwa książkowego rozwiniętego w Burgundii, Francji i Flandrii.
Charakterystyczne cechy malarstwa flamandzkiego ukształtowane zostały w iluminatorstwie, z którego wyszli wszyscy wielcy malarze Północy. Przedstawianie pór roku, przyrody, codziennych czynności zwykłych ludzi ubranych w codzienne stroje zostało przeniesione z iluminatorstwa do malarstwa tablicowego.
Najwięksi artyści: van Eyck, van Weyden i Memling rozpoczynali swą drogę artystyczną od malarstwa książkowego.
Malarze flamandzcy nie tworzyli, jak Włosi, teorii, ale starali sie pokazać na obrazach świat „odbity w lustrze” w najdrobniejszych szczegółach. Życie w północnym klimacie odbywało się we wnętrzach. Klimat zmuszał do noszenia ciepłych ubrań szytych z miejscowego sukna, ale i importowanych jedwabiów i atłasów. Wszystko to znajdziemy na flamandzkich obrazach. Większość flamandzkich malarzy nie zna teoretycznych systemów tworzenia perspektywy. Przestrzenność ich obrazów wynikała z wnikliwej obserwacji.
Najsłynniejsi malarze flamandzcy używali techniki olejnej. Przez cienkie nakładanie warstw farby i laserunków obrazy uzyskiwały niezwykłą świetlistość. Malarstwo flamandzkie w XV wieku obfituje w dzieła wybitne. Odkupienie ludzkości przez Chrystusa jest treścią poliptyku „Adoracja Baranka”. Namalowany przez braci van Eycków obraz znajduje się w kościele 
Saint Bavo w Gandawie. Najbardziej znanym obrazem Jean van Eycka jest „Małżeństwo Arnolfinich”. Jest to pierwszy w sztuce pełnopostaciowy podwójny portret we wnętrzu. Każdy przedmiot na portrecie ukazany z drobiazgową precyzją ma znaczenie symboliczne.
Wybitne dzieła tworzył, posługując się formami późnogotyckimi, Roger van der Weyden (1400 – 1464). Maluje m. in. „Pietę”, „Zdjęcie z krzyża”, „Złożenie do grobu”. Postacie na obrazach są bardzo plastyczne, ale kompozycja jest płaszczyznowa jak w reliefie.
W retabulum ołtarza św. Jana (dziś w muzeum w Berlinie) i Tryptyk „Zwiastowanie” perspektywicznie przedstawiono wnętrza, a nawet krajobraz widziany przez okna świadczy o znajomości perspektywy.
Interesującym malarzem był uczeń Rogera van der Weydena, pochodzący zapewne z Niemiec Hans Memling (1453 – 1494). Jego obrazy są pełne liryzmu i łagodnego wdzięku. W muzeum w Gdańsku znajduje się tryptyk autorstwa Memlinga przedstawiający „Sąd Ostateczny”. Najciekawsze obrazy Memlinga to m. in. „Betsabe w kąpieli” i cykl „Historia św. Urszuli”. Na przełomie XV i XVI wieku malarstwo flamandzkie uległo silniejszym niż dotychczas wpływom renesansu włoskiego.