Klasycyzm w Polsce

Klasycyzm rozwijał się w Polsce od ok. 1760 roku do lat 30tych XIX wieku i początkowo związany był z polskim Oświeceniem. W sztuce Polskiej wyodrębnia się okres do trzeciego rozbioru w 1795 roku, sztukę lat 1795-1807, okres Księstwa Warszawskiego 1807-1815 i klasycyzm Królestwa Kongresowego lat 1815-1831.     Klasycyzm w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, rozwijał się obok późnego baroku a później romantyzmu i często różne formy stylowe ze sobą współistniały. Klasyczne meble ustawiano w rokokowych wnętrzach a romantyczne i klasyczne pawilony ustawiano w krajobrazowych parkach.  Klasycyzm dotarł do Ploski z Paryża, dzięki kontaktom polskiej arystokracji z dworem i magnaterią francuską.   Do polskich pałaców importowano meble a nawet całe wyposażenie wnętrz projektowane i wykonywane przez czołowych artystów paryskich. Do Polski docierały albumy ze sztychami przedstawiającymi, odkopane spod popiołów Wezuwiusza, Herkulanum i Pompeje. Sztukę klasyczną propagowały pierwsze książki omawiające sztukę grecką, m.in. napisaną przez Stanisława Kostkę Potockiego i wydaną w 1815 roku pracę pod tytułem "O sztuce dawnych czyli” Winckelman polski".  

Propagowaniu sztuki antycznej będącej wzorem neoklasyków sprzyjały prywatne kolekcje dzieł sztuki, takie jak galeria rzeźby antycznej zgromadzona przez księżnę Izabelę Lubomirską w Łańcucie czy Helenę  Radziwiłłową w Arkadii niedaleko Łowicza.  Neoklasyczne dzieła sztuki pojawiły sie w Polsce ok. 1760 roku, jeszcze przed wstąpieniem na tron przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1760 roku, sprowadzony do Polski architekt francuski Charles Pierre Coustou, zaprojektował pałac w Jordanowicach pod Grodziskiem k/Warszawy utrzymując styl wczesnego klasycyzmu zwanego stylem Gabriela.  Elementy wczesnego klasycyzmu znajdujemy w fasadzie kościoła Karmelitów Bosych na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, zaprojektowanej w 1761roku przez Efraima Szregera.  Szreger w oryginalny sposób połączył je z formami barokowymi. W pierwszym okresie rozwoju neoklasycyzmu w Polsce dużą rolę odegrały sztychowane albumy: "Architecture Francoise" N.F.Blondela i "Widoki Rzymu" G.Piranesiego. W bibliotekach arystokratów znajdowały się "Starożytności Ateńskie" i "Ruiny Baalbek" oraz "Ruiny Palmyry".   W 1772 roku Franciszek Smuglewicz Opublikował "Termu Trajana" ze sztychami pokazującymi wnętrza Złotego Domu Nerona.  Malowane groteski, antyczne wazy i rzeźby  były  neoklasycznymi elementami wprowadzanymi do rokokowych czy barokowych wnętrz.  Najbardziej monumentalnymi dziełami wczesnego klasycyzmu w Polsce były fasady katedry i ratusza w Wilnie, zaprojektowane przez Wawrzyńca Gucewicza. Monumentalny jest też kościół Ewangelicki w Warszawie zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga. Dla tych obiektów inspiracją był rzymski Panteon i dlatego zalicza się je do nurtu klasycyzmu antykizującego. Do tego nurtu zaliczyć należy amfiteatr w Łazienkach Jana Chrystiana Kamsetzera(1791) i Świątynię Sybilli w Puławach Piotra Aignera. Aigner i Stanisław Kostka Potocki zaprojektowali, wzorując się na weneckim kościele San Giorgio Maggiore, fasadę kościoła Św. Anny w Warszawie(1785).   Antyczna architektura interpretowana przez Palladia, była inspiracją dla Dominika Merliniego wznoszącego warszawską "Królikarnię"(1786). Palladianizm w architekturze neoklasycznej wyrażał się przede wszystkim w założeniach pałacowych. U Palladia korpus pałacu połączony był ze skrzydłami (najczęściej oficynami) za pomocą galerii kolumnowych wygiętych w kształcie podkowy lub ćwierćkola.  W Polsce taki typ pałacu popularny był w latach 70tych we wszystkich dzielnicach Rzeczpospolitej. W końcu XVIII wieku powstało ponad 40 takich zespołów pałacowych m.in. w Kocku, Siedlcach, Rogalinie, Małej Wsi i Walewicach.  W tym okresie pojawiają się w Polsce realizacje architektoniczne nawiązujące do francuskiego nurtu awangardowego architekta Ledouxa.  Ledoux zredukował do minimum dekoracje a budynki projektował zestawiając proste geometryczne bryły w surowe ale harmonijne kompozycje.  W Polsce do tego nurtu architektury zaliczyć można, wspomniany kościół Ewangelicki. Sz.B.Zug zaprojektował też pawilony ogrodowe do Arkadii dla Heleny Radziwiłłowej, utrzymane w surowym stylu awangardowym oraz" ruiny akweduktu"  i" Łuk Grecki"  w konwencji architektury romantycznej. 

 

MECENAT KRÓLA STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO
Król Stanisław August Poniatowski był typowym reprezentantem Oświecenia.  Interesował się sztuką francuską i stworzył wokół siebie dwór artystyczny. Król sprowadzał do Polski artystów obcych ale starał sie też zadbać o kształcenie artystów Polaków. Fundował stypendia zagraniczne a pracownia malarska M. Bacciarellego była zalążkiem Akademii Sztuk Pięknych.  Mecenat królewski wpłynął na charakter tworzonych dla dworu dzieł w tak dużym stopniu, ze można mówić o " stylu Stanisława Augusta". Określenie dotyczy nie tylko czasu powstania dzieł 1765-1795, ale też własnego  ich stylu. Wszystkie cechy stylu ukształtowane zostały kiedy pracami architektonicznymi i dekoracyjnymi kierował Dominik Merlini (1774-1783). Styl Stanisławowski był odmianą klasycyzmu inspirowaną głównie sztuką francuską ale czerpiącą też z innych źródeł.    Król skłaniał się ku wczesnemu klasycyzmowi Ludwika XV realizowanego przez J.A.Gabriela, pozbawionego tendencji awangardowych.  Gust polskiego monarchy decydował o stylu budowli oraz malarstwa i rzeźbiarskich dekoracji architektonicznych. Dominik Merlini zaprojektował szereg sal reprezentacyjnych i mieszkalnych w Zamku Królewskim.   W latach 1774-1777 powstały "Sala Canaletta" z obrazami widoków Warszawy, Kaplica w Wieży Grodzkiej, Sala Audiencyjna oraz Gabinet i Sypialnia króla. W Sali Audiencyjnej na plafonie Bacciarelli namalował "Rozkwit sztuk, nauk, rolnictwa i handlu pod panowaniem Pokoju" a na supraportach(obrazach nad drzwiami) malarz umieścił alegorie "Męstwa"," Mądrości", "Religii" i "Sprawiedliwości". W klasycyzmie stanisławowskim dekoracje stosowane były w sposób subtelny. Ceniono  naturalnie złoto  ale też urodę materiałów, marmurów, drewna, brązu itp.   W sypialni wnękę na alkowę wyłożono cisowym drewnem w naturalnym kolorze ozdabiając je tylko delikatnymi złoconymi girlandami. W 1779 roku Merlini i Kamsetzer zaprojektowali wystrój Sali Ansamblowej, położonej w ryzalicie środkowym skrzydła saskiego. Na tle białych stiukowych( tynki imitujące marmur) ścian ustawiono wokół sali pary złocistych (też stiukowych) korynckich kolumn. Wielkim arkadowym oknom odpowiadały w ścianie przeciwległej arkadowe wnęki wypełnione lustrami. Sale zdobiły posagi wykonane przez Andrzeja le Bruna przedstawiające króla pod postacią  Apollina i Minerwy z rysami twarzy Katarzyny II.   Na plafonie Bacciarelli namalował "Jowisza wyprowadzającego świat z chaosu". Sala ma wyjątkową harmonię kolorystyczną utrzymaną w ciepłych żółciach podkreślanych delikatnymi złocistymi ornamentami. Merlini urządził jeszcze Salę Rycerską i Nowa Salę Tronową. Niektóre części wyposażenia wnętrz wykonywane były w Paryżu m.in. drzwi "ze sztandarami" .  Od 1773 roku trwały prace przy przebudowie w nowym stylu siedemnastowiecznych Łazienek przeznaczonych na rezydencję prywatną króla. Pałacowi na wodzie towarzyszyły Biały Domek i pałac Myślewicki.   Wczesno–klacysycystycznej  architekturze towarzyszyły  malowidła arabeskowo-groteskowe, wzorowane na rafaelowskich, namalowane przez Jana Bogumiła Plerscha.  Rzeźby przeznaczone do dekoracji wnętrz Zamku Królewskiego i Łazienek wykonywali Andrzej le Brun – "Sława" i Monaldi – "Chronos". Przy pracach w Zamku i w Łazienkach od 1784 roku z Merlinim współpracował Jan Chrystian Kamsetzer.   Kamsetzer zaprojektował północną fasadę” Pałacu na wodzie” z czterokolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Później takie portyki rozpowszechniły się w architekturze monumentalnej i dworkowej, stając się najbardziej charakterystycznym elementem architektonicznym polskiego klasycyzmu. Jedną z ostatnich realizacji w Łazienkach był amfiteatr zaprojektowany przez Kamsetzera. Architekt wzorując sie na ruinach teatru w Herkulanum, zbudował scenę z "antycznymi" kolumnami będącymi stałą dekoracją sceny. Sztuka kształtowana w obrębie mecenatu królewskiego skupiona była na budowlach reprezentacyjnych i rezydencjonalnych. W latach 70tych XVIII wieku rozpoczęły się w Polsce przemiany gospodarcze prowadzące do gospodarki kapitalistycznej. Bogate mieszczaństwo miało coraz większy udział w mecenacie artystycznym. W budowlach "mieszczańskich" na pierwszy plan wysunięto czynnik funkcjonalności i użyteczności. Najwybitniejszymi architektami kształtującymi w Warszawie "mieszczański klasycyzm" byli: Efraim Szreger i Szymon Bogumił Zug. Kamienice, budynki użyteczności publicznej, domy handlowe, koszary, szkoły projektowano racjonalnego, pozbawionego bogatej dekoracji, klasycyzmu.
W latach 70tych XVIII wieku ukształtował się typ pałacu i dworu z charakterystycznym kolumnowym portykiem, wzorowany, jak wspominaliśmy, na architekturze palladiańskiej. Pałace i dwory otoczone były ogrodami( parkami) często powiązanymi z otaczającym krajobrazem. Tworzone w duchu sentymentalizmu i romantyzmu parki powstawały początkowo głównie w Anglii. Dzięki kontaktom osobistym polskich arystokratów, ale i dzięki rozprawie o angielskim ogrodnictwie wydanej przez Augusta Moszyńskiego, parki typu angielskiego stały sie modne w Polsce.  Barokowym ogrodom dodawano "angielską przechadzkę' albo "partie angielskie" a później powstawały całe nowe założenia. W taki sposób, według projektu Jana Christiana Schucha przeorganizowano park łazienkowski.  Schuch zakładał też w 1781 roku park angielski w Dęblinie przy pałacu  Michała Wandalina Mniszcha.    Wielką rolę w popularyzowaniu parków krajobrazowych odegrała księżna Izabela Czartoryska, organizując park w podwarszawskich Powązkach a następnie park w Puławach. Dla księżny pracowali m.in. architekt Piotr Aigner i angielski ogrodnik Jakub Savage.  Czartoryska swoje doświadczenia w zakładaniu ogrodów zawarła w wydanej książeczce "Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów".  Na kresach parki zakładał Irlandczyk Dionizy Mac Claire ( Mikler) . Jego najsłynniejszym dziełem była "Zofiówka" pod Humaniem będąca własnością Szczęsnego Potockiego.

KLASYCYZM XIX WIEKU.
Utrata niepodległości i własnej państwowości pozbawiła sztukę mecenatu państwowego i królewskiego. Do 1815 roku ruch budowlany w Warszawie, która przestała być stolicą i w większych miastach osłabł. Rozwijało się budownictwo na prowincji. Powstawały dworki, pałace i budynki gospodarcze. Pałace projektowali architekci warszawscy działający wcześniej. Piotr Aigner wzniósł w Puławach pałac "Marynki" i przebudował pałac w Łańcucie oraz wniósł tam pawilony parkowe.  Po 1815 roku rozpoczęli kariery zawodowe młodzi architekci: Stanisław Zawadzki i Jakub Kubicki.  Jakub Kubicki zaprojektował wzniesiono m.in. pałac w Radziejowicach i pałac w Bejscach.  Zawadzki był autorem projektu całego  założenia pałacowo-parkowego w Dobrzycy. W Dobrzycy jeden z pawilonów zwany jest "Panteonem".
W XIX wieku powrócono do oświeceniowej idei kościoła centralnego. Takim kościołem miała być, niezrealizowana "Świątynia Opatrzności " zaprojektowana przez J.Kubickiego,(projekt wyłoniono w konkursie). Do tego projektu architekt powrócił wznosząc kościół p.w. Św.Jadwigi  w Mokobodach. Okrągłe kościoły poprzedzone portykami wzniósł P. Aigner w 1800 roku w Puławach i w Warszawie w roku 1825. Kościół warszawski p.w. św. Aleksandra, został wybudowany z okazji przyjazdu cara Aleksandra I.

Utworzenie w 1815 roku Królestwa Polskiego, które posiadało własny rząd z ważną Komisją Rządową Przychodów i Skarbu, przyczyniło się do rozwoju gospodarczego kraju. Polska przekształcała się z kraju rolniczego w rolniczo-przemysłowy. Pojawiło się nowe budownictwo związane z przemysłem. Porządkowano i rozbudowywano ciasne miasta m.in. burząc resztki średniowiecznych murów obronnych. Powstawały szerokie arterie komunikacyjne , nowe ratusze, gmachy sadowe i inne budowle . Jakub Kubicki wybudował pałac Belwederski i domki rogatkowe wokół Warszawy. Według jego projektu zrealizowano arkadowy taras usytuowany przed Zamkiem Królewskim( Arkady Kubickiego). P. Aigner w latach 1817-19 przebudował pałac Namiestnikowski a w latach 1816-1823 rozbudowywał Uniwersytet Warszawski. Aigner  był Generalnym budowniczym Królestwa. Dla budownictwa rządowego opracował wzorniki w których zamieścił plany łatwych do realizacji, funkcjonalnych budynków.
 Największą rolę w ukształtowaniu klasycystycznej architektury Warszawy odegrał Antoni Corazzi. Corazzi zaprojektował plac Bankowy, plac Teatralny i gmachy rządowe : gmach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych( pałac Mostowskich) i gmach Banku Polskiego. Największym dziełem Corazziego był Teatr Wielki, uważany za jeden z najpiękniejszych teatrów na świecie.   Neoklasyczna architektura Warszawy, min. dzięki dziełom Corazziego, należy do najlepszych w Europie. Po powstaniu Listopadowym klasycyzm był już tylko jednym z nurtów, coraz bardziej eklektycznej architektury.

RZEŹBA
Klasycystycznym gmachom, wznoszonym w pierwszym trzydziestoleciu XIX wieku towarzyszyła rzeźba a jeszcze częściej płaskorzeźba. Najpopularniejszym rzeźbiarzem współpracującym z architektami, był sprowadzony z Czech w 1816 roku Paweł Maliński. Pierwszym dziełem Malińskiego w Warszawie był fryz "Triumf Bachusa" umieszczony na fasadzie Pałacu Błękitnego. Pałac był wówczas przebudowywany przez mało znanego francuskiego architekta Fryderyka Alberta Lessla. Inne prace Malińskiego to m.in. "Apollo z Muzami Nauki i Sztuki" do pałacu Kazimierzowskiego(Uniwersytet) i fryz pałacu Staszica( gmach Towarzystwa przyjaciół Nauk).  Największą pracą Malińskiego był fryz nad wejściem głównym Teatru Wielkiego przedstawiający "Edypa wracającego z Igrzysk Olimpijskich", w którym wyrzeźbił 62 figury. Poza dekoracjami rzeźbiarskimi budowli, Maliński rzeźbił nagrobki. Klasyczną rzeźbę uprawiał Ludwik Kaufmann. Fryz wykonany przez niego na bramie pałacu Paca w warszawie przedstawia epizod z historii starożytnego Rzymu- "Uwolnienie miast greckich". W ówczesnej politycznej sytuacji Królestwa Polskiego tematy antyczne nasycano treściami wolnościowymi.  Kaufmann był autorem rzeźby parkowej Natalii z Potockich Sanguszkowej . Kaufmann, który studiował u Canovy, przedstawił Natalię Sanguszkowa w pozie w jakiej Canova wyrzeźbił Paulinę Borghese(Bonaparte).
U znanego klasycznego rzeźbiarza Bertela Thordswalsena studiował jeden z najlepszych polskich rzeźbiarzy – Jakub Tatarkiewicz. Wśród licznych dzieł wyjątkowym liryzmem emanuje "Miłość macierzyńska" i "Umierająca Psyche"(1830). Tatarkiewicza wyrzeźbił postacie do nagrobka Stanisława Kostki Potockiego i jego żony w Wilanowie.
  Wiele rzeźb neoklasycznych w Polsce było importami z Włoch lub Francji. Antonio Canova wyrzeźbił młodego Henryka Lubomirskiego jako Amora. (Muz. w Łańcucie). Uczniowie Canovy wykonywali dla polskich arystokratów popiersia i rzeźby nagrobne.
W świadomości polskiego społeczeństwa najważniejszym twórcą był B. Thordwalsen. W 1817 rzeźbiarz otrzymał zamówienie na wykonanie pomnika księcia Józefa Poniatowskiego a w 1820 na pomnik Kopernika( ustawiony w 1830 roku). Thordwalsen jest autorem figury nagrobkowej Włodzimierza Potockiego w katedrze wawelskiej. Rzeźba zaliczana jest do najlepszych dzieł sztuki sepulkralnej w Polsce.

MALARSTWO
Malarstwo klasycystyczne w 2poł XVIII wieku miało różne odmiany skłaniające się ku sentymentalizmowi  lub romantyzmowi. Studiowanie sztuki starożytnej nie miało prowadzić do kopiowania ale szukania prostoty wyrazu i czystości formy. Typowe tematy klasycystycznych obrazów to przedstawienia życia cnotliwego, heroizmu i patriotyzmu. Sceny z mitologii i historii starożytnej były najczęściej aluzjami do współczesnych wydarzeń i problemów. Artysta miał wychowywać społeczeństwo pokazując wzniosłe przykłady. W  hierarchi  tematów pierwsze miejsce zajmowało malarstwo historyczne i portrety zasłużonych wodzów, uczonych i mężów stanu. W Polsce w wieku Oświecenia uświadamiano sobie potrzebę tworzenia sztuki narodowej. Król Stanisław August Poniatowski zamierzał założyć Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie. Jej zaczątkiem była Malarnia królewska kierowana przez Bacciarellego i Canaletta.  Bacciarelli uprawiał malarstwo plafonowe i portretowe. Stworzył oficjalne portrety "koronacyjne" Stanisława Poniatowskiego i bardzo intymny "Portret króla z klepsydrą". Canaletto był przede wszystkim wedutystą. Spod jego pędzla wyszedł cykl 24 widoków Warszawy i kilku wedut Rzymu inspirowanych pracami Piranesiego. Malarze działający w Polsce w 2poł XVIII wieku zaczynali od scen rokokowych i sentymentalnych, tak jak Piotr Norblin, ale szybko przechodzili do realizmu. Norblin utrwalił w rysunkach obraz pijanego, awanturującego się szlachcica ale też pozostawił  romantyczne wizerunki orientalnych jeźdźców. Obrazy ówczesnych malarzy: Bacciarellego, Canaletta, Norblina czy Aleksandra Orłowskiego nie są  klasycystyczne.
Prawdziwym klasycystą był Antoni Brodowski (1784-1832), uczeń J.L.Davida i F.Gerarda. Brodowski szybko zyskał uznanie, otrzymał złoty medal na wystawie malarskiej i został profesorem na Wydziale Sztuk pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Brodowski był świetnym portrecistą. Do najlepszych płócien należą : "Autoportret", "Portret brata", "Portret biskupa Hołowczyca"( obrazy z lat 1813-1823). W nurcie ściśle klasycznym pozostają duże antykizujące kompozycje "Gniew Saula na Dawida", "Leonidas", "Helena i Hektor" oraz "Edyp i Antygona". W konkursie malarskim z 1823 roku obok Brodowskiego wystawiali swoje obrazy Aleksander Kokular i Antoni Blanck.  Blanck i Kokular byli przede wszystkim portrecistami. W ośrodkach poza Królestwem, w Wilnie i w Krakowie powstały w XIX wieku odrębne szkoły malarstwa.

Więcej kliknij tutaj