Gotyk dotarł do Polski w pierwszej połowie XIII wieku dzięki architekturze cystersów, programowo skromnej i oszczędnej. We Francji i Anglii kończyła się epoka wielkich katedr, w której zrealizowano najśmielsze konstrukcje wykonane z kamienia. Kres możliwości osiągnięto w połowie XIII wieku w katedrze w Beauvis, gdzie zawaliło się za wysoko wyniesione prezbiterium. Aby ukończyć budowę dodano więcej łuków przyporowych i wzmocniono przypory obniżając jednocześnie wysokość katedry.
Gotyk we Francji na przełomie XIII i XIV wieku przeniósł swe zainteresowania, podnosząc dekoracyjność i ekspresję dzieł.
W Polsce cały XIII wiek jest okresem rozbicia dzielnicowego i pogłębiania się różnic pomiędzy regionami. Polska traci wówczas na rzecz Czech piastowskie królestwa śląskie i Pomorze, kulturowo bliskie Europie Zachodniej. Po zjednoczeniu państwa przez Łokietka w 1320 i podczas panowania Kazimierza Wielkiego (1333 – 1370) granice państwa przesuwają się na wschód. Przyłączona zostaje Lubelszczyzna, Podlasie i Ruś Czerwona. Unia z Litwą otwiera olbrzymie obszary samej Litwy oraz Białorusi i Ukrainy. Konflikt z zakonem krzyżackim, zakończony ostatecznie pokojem toruńskim w 1466 r. przyniósł, dzięki przyłączeniu Prus Królewskich, dostęp Polski do morza. Obszary wschodnie wielkiego państwa Jagiellonów znajdowały się pod wpływem chrześcijaństwa prawosławnego i sztuki bizantyjskiej. Wpływy sztuki zachodniej, dzięki unii, zaczęły przesuwać się na Wschód, ale i sztuka Wschodu (szczególnie malarstwo) wkraczała do dzieł „łacińskich”. Wpływy bizantyjskie docierały też do Polski z Włoch, gdzie w malarstwie gotyckim panowała „maniera grecka”. 
Najważniejsze impulsy i wzory artystyczne docierały do Polski z Węgier, Czech i Austrii. Kraje te pośredniczyły również w przekazywaniu wzorców z północnych Niemiec i Niderlandów oraz Francji, a nawet z Anglii.
Ważną rolę w rozwoju architektury gotyckiej odegrał zakon krzyżacki, wprowadzając do „ceglanego gotyku” nowe rozwiązania i formy architektoniczne inspirowane architektura angielską.
Okres rozwoju gotyku w Polsce przypada na czasy reformy urbanistycznej. Rozwój miast, wykształcenie się specyficznego budownictwa miejskiego i miejskich fortyfikacji związane są ze sztuka gotycką. Mieszczanie wyodrębnieni ze społeczeństwa czuli się bardziej obywatelami miasta niż państwa. Wielkie miasta: Gdańsk, Toruń, Elbląg, Poznań, Kraków czy Wrocław wytworzyły nawet specyficzny klimat swojej sztuki tworząc własne szkoły malarstwa i rzeźby, a nawet stosując odrębne systemy konstrukcyjne w architekturze. Gotyk tworzony był w miastach. Ich odrębność wynikająca z dostępności surowców i wzorców artystycznych decydowały o różnicach stylowych dzielnic wchodzących w skład Korony.
Budowa miasta i architektura
W Zachodniej Europie XI i XII stulecie było okresem rozwoju miast. Organizowano je według udoskonalanego ciągle prawa regulującego jego funkcjonowanie. Prawem, które uzyskało najszerszą akceptację, dzięki nadaniu mieszkańcom rozległej samodzielności, było prawo magdeburskie. W Polsce pierwsze lokacje na prawie magdeburskim, powszechnie zwanym niemieckim, pojawiły się na Śląsku. Zakładając miasto odwoływano się do bezpośredniego wzorca. W Polsce funkcjonowało prawo średzkie – od Środy Śląskiej czy prawo chełmińskie – od Chełmna.
Rozwój miast organizowanych w oparciu o prawo miejskie nastąpił w Polsce w drugiej połowie XIII w. Odbudowywano, już na nowych zasadach prawnych i według nowego wzorca przestrzennego, miasta zniszczone najazdem Tatarów oraz zakładano miasta nowe. Te ostatnie miały pobudzić gospodarczo otaczające je ziemie (dzielnice).
Miasta powstawały w miejscach z natury obronnych, przy źródłach wody pitnej i przy ważnych szlakach komunikacyjnych oraz przeprawach. Starano się skupić zabudowę na możliwie zwartym obszarze, ponieważ obwód miasta opasywały mury obronne. Czasami pierścień murów obejmował przedmieścia i położony w bezpośrednim sąsiedztwie zamek (Kraków i Wawel). Zdarzały się inkastelacje kościołów dzięki czemu miasto zyskiwało drugi obok zamku obszar ostatecznej obrony. Występują też samodzielne obwarowania obiektów sakralnych, tak jak we Fromborku. W obwodzie murów obronnych występowały budowle wzmacniające: bramy, baszty, fosy, z czasem barbakany. Wielkie koszty budowy takich systemów obronnych były przyczyną, dla której tylko bogate miasta wznosiły je z kamieni i cegły. Mniejsze i mniej zamożne miasta budowały obwody obronne w konstrukcjach drewniano – ziemnych. Zabudowa miejska do drugiej połowy XIV wieku była w polskich miastach również drewniana.
Miasta otrzymywały nowe prawo, pozwalające na rozwój handlu, rzemiosła, ustanawiające targi i jarmarki oraz określające szczególne przywileje. Aby moc spełniać funkcje miejskie, otrzymywały nowy układ przestrzenny oparty na planie szachownicowym. Centrum miasta stanowił prostokątny rynek, z którego narożników wychodziły ulice, tworząc regularną szachownice ulic. Fronty działek przyrynkowych zajmowała zwarta zabudowa mieszkalna. Jedną z pierzei przyrynkowych zajmowała fara, a pośrodku rynku stał ratusz, obok którego ustawiano kramy. Wielkie miasta zastępowały zabudowę prowizoryczną trwałymi budowlami typu sukiennice. Trwałą zabudowę śródrynkową, poza Krakowem, miały Poznań i Wrocław. Z krakowskiego ratusza zachowała się tylko wieża z końca XIV wieku, a sukiennice, wzniesione w drugiej połowie XIV w., były przebudowane w renesansie i w XIX wieku. Piękne ratusze zachowały się w Toruniu i we Wrocławiu oraz Chełmnie. 
Najwspanialszy ratusz zbudowali mieszczanie Torunia. Został wzniesiony w końcu XIV w. według wzorów flandryjskich. Jest to wielki czworobok z wewnętrznym dziedzińcem i potężną wieżą wyrastającą z narożnika budowli. Ratusz pełnił funkcje reprezentacyjne i administracyjne oraz handlowe. Wzorem flandryjskim przyziemie zajęte było prze sklepy. Dekoracje budynku stanowiły głębokie ostrołukowe płyciny biegnące przez trzy kondygnacje, podkreślające wertykalizm budowli. Ratusze innych, nawet większym miast, były o wiele skromniejsze. Zabudowa mieszkalna początkowo wznoszona z drewna w drugiej połowie XIV w. była zmieniana na murowaną. Przyziemia kamienic miejskich miały pomieszczenia sklepione. Tutaj umieszczano sklepy i warsztaty. W górnych kondygnacjach oddzielonych od siebie belkowymi stropami znajdowały się mieszkania.
Rozwój miast szedł w parze z rozwojem rzemiosła. W XIV wieku coraz silniejszą pozycję w mieście miały cechy. Przepisy cechowe regulowały prawa rzemieślników, określały stopnie umiejętności zawodowych oraz system szkolenia. Były organizacjami zawodowymi, ale też religijnymi i społecznymi.
Sztuka gotycka była tworzona przez rzemieślników, muratorów, snycerzy, malarzy, złotników, którzy sami nie uważali się za artystów. Wykonywali mistrzowsko swój fach i byli z tego dumni. 
W gotyckim mieście głównym kościołem była fara, kościół przyrynkowy fundowany przez mieszczan. Była to najczęściej trójnawowa bazylika z wydłużonym prezbiterium. Fary miały zazwyczaj dwuwieżowe fasady lub bezwieżowe fasady szczytowe. Z czasem fary obrastały kaplicami dobudowanymi w części prezbiterialnej. Cechy , dla upiększenia swoich świątyń, fundowały coraz większe i bogatsze ołtarze.
Na przełomie XIV i XV wieku rozwijały się w Polsce nastawy ołtarzowe w formie płytkiej szafy zamykanej drzwiami. Mieściły one w części środkowej rzeźbioną scenę, a skrzydła, podzielone na kwatery, były płaskorzeźbione lub malowane.
Jednym z najpiękniejszych i największych gotyckim tryptyków jest ołtarz p.w. Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny znajdujący się w kościele mariackim w Krakowie. Dramaturgia i ekspresja przedstawienia osiągnięta została przez wyraźną gestykulacje i mimikę. Żywą kolorystykę podkreślają występujące na wielu powierzchniach szat postaci złocenia. Ołtarz stylowo należy do późnego gotyku międzynarodowego.
Ołtarze rzeźbione, a jeszcze częściej malowane, ustawiane były przed filarami międzynawowymi i w kaplicach. Były zawsze bogato polichromowane i złocone. Oprawę części środkowej stanowiły architektoniczne ramy zbudowane ze sterczyn, wimperg, maswerków ostrołukowych, kwiatonów itp. Ołtarze poświęcone świętym lub wydarzeniom z życia Chrystusa miały często bogaty program ikonograficzny nawiązujący do treści całego wystroju kościoła.
Kościoły bogato wyposażone miały w Polsce duże i zamożne miasta. Większość dużych far została zbudowana w XIV wieku w okresie gospodarczego rozwoju miast. Fary miejskie były, jak wspomnieliśmy, bazylikami oraz halami (nawy jednakowej wysokości). 
Do najwspanialszych far miejskich należą dorównujące skalą wielkości i bogactwem wyposażenia ówczesnym katedrom, kościoły wrocławskie – św. Magdaleny i św. Elżbiety, fary w Świdnicy, Legnicy i Strzegomiu.
Kościół św. Jakuba w Nysie jest halą o pięknym sklepieniu sieciowym i obok fary gdańskiej, jednym z największych kościołów ceglanych w Europie. Wyjątkową świątynię ufundowali mieszkańcy Gdańska. Wznoszony w latach 1375-1502 kościół p.w. Najświętszej Maryi Panny jest trójnawową halą z trójnawowym transeptem, poprzedzoną od frontu potężną wieżą. Obszerne wnętrza z pięknymi sieciowymi i kryształowymi późnogotyckimi sklepieniami powiększone jest dodatkowo kaplicami umieszczonymi pomiędzy przyporami.
Większość miast nie stać było na kosztowne budowy. Mniejsze miasta wznosiły swe fary czerpiąc wzory z architektury zakonnej. Dominikanie, którzy zostali sprowadzeni do Polski w 1222 r. i franciszkanie, którzy przybyli w 1236 r., budowali kościoły z cegły, materiału tańszego od trudnego w obróbce kamienia. Programy przestrzenne tych kościołów były proste i nie wymagały skomplikowanych rozwiązań konstrukcyjnych. Kościoły dominikanów w Krakowie i Sandomierzu z drugiego ćwierćwiecza XIII wieku były jeszcze romańskie, ale miały już krzyżowo-żebrowe sklepienia części prezbiterialnych i ostrołukowe arkady naw. Nawa w sandomierskiej świątyni miała strop drewniany, ale występowały też nawy z otwartą więźbą dachową. Duże znaczenia, ale tylko w XIII wieku, dla przyjmowania sztuki gotyckiej w Polsce miała architektura zakonu cystersów. Pierwsze realizacje cystersów na Śląsku , w Małopolsce i na Pomorzu mieściły się w nurcie wczesnego gotyku francuskiego. Przeniosły one na grunt Polski rozwiązania konstrukcyjne wczesnego gotyku.
W Polsce rozdrobnienie dzielnicowe nie sprzyjało budownictwu. Nawet zjednoczone przez Władysława Łokietka państwo nie było stać na wielkie przedsięwzięcia budowlane, takie jak we Francji w epoce katedr.
Katedry
Najbardziej reprezentacyjnymi budowlami sakralnymi są katedry. W Polsce katedry budowano w XIV w. Tylko chór katedry wrocławskiej powstał wcześniej, w latach 1244-1272. Wśród polskich katedr szczególne znaczenie miała katedra w Krakowie, który po rozbiciu dzielnicowym pełnił rolę stolicy. Budowę katedry na Wawelu zainicjowali król Władysław Łokietek i biskup Jan Grot. Budowlę wznoszono, jak wszystkie polskie katedry, w miejscu ich romańskich poprzedniczek.
W mury gotyckiej katedry wawelskiej włączono istniejąca romańską kryptę św. Leonarda i przyziemie wieży „Srebrnych dzwonów”. Katedra ma niewielkie rozmiary, co przy pełnionych funkcjach państwowych wpłynęło na wydłużenie części prezbiterialnej, mogącej pomieścić hierarchów kościelnych i dwór. Skromny jest układ przestrzenny, w którym trójnawowy korpus oddzielony został od czteroprzęsłowego prezbiterium otoczonego ambitem pseudotransept – poszerzeniom przęsła centralnego. Do prosto zakończonego prezbiterium przylega na osi kaplica Najświętszej Maryi Panny (w niej nagrobek króla Stefana Batorego), a pomiędzy szkarpami usytuowany jest wieniec kaplic, rozbudowując część prezbiterialną. W krakowskiej katedrze zastosowano oryginalne rozwiązania konstrukcyjne. Zamiast łuków przyporowych wprowadzono do wnętrza szkarpy, przez co pogrubiono filary i zmniejszono wielkości arkad otwierających się na kaplice. Taki system przenoszenia ciężaru sklepienia nazwano „krakowskim”. Nowym rozwiązaniem było też zastosowanie sklepień trójpodporowych. Sklepienia takim podparciu rozwinięto w kościołach Śląska. Największą katedrą w Polsce jest archidiecezjalna katedra w Gnieźnie. Budowę rozpoczęto w 1342 roku i już w połowie XIV wieku zakończono budowę prezbiterium. Korpus wznoszono do 1370 roku, utrzymując całość budowli w stylu późnego gotyku. Katedra gnieźnieńska jest najbardziej „zachodnia” ze wszystkich polskich katedr. Wnętrze jest monumentalne i sprawia wrażenie jednorodnego. Nawy podzielone nad arkadami gzymsem, zachowują płaszczyzny pustych ścian. Gubi się artykulacja wydzielająca przęsła na rzecz późnogotyckiej jednolitości, chociaż budowla jest bazyliką, nie halą.
Architektura "Kazimierzowska"
Reformy przeprowadzone w zarządzie dóbr królewskich i podatków, przeprowadzone przez Kazimierza Wielkiego, przyczyniły się do wzrostu gospodarczego i zamożności państwa. Król mógł podjąć szereg akcji budowlanych. Skarb królewski finansował budowę kościołów już rozpoczętych, m.in. kościoła augustianów p.w. św. Katarzyny na Kazimierzu, czy korpusu kościoła mariackiego w Krakowie i budowanie nowych.
Kościoły nowe z fundacji króla realizowała strzecha budowlana, zapoznana z najnowszymi trendami stylowymi. Kościoły fundowane miały układy przestrzenne ukształtowane zgodnie z późnogotyckim sposobem ujednolicania wnętrz.
Najwybitniejszą realizacją architektury kazimierzowskiej jest kolegiata w Wiślicy (1350). Czteroprzęsłowe, nakryte sklepieniem krzyżowym prezbiterium zamknięte apsydą, otwiera się ostrym łukiem tęczowym na szerszy korpus. Pośrodku, nawy ustawione są trzy wieloboczne filary podtrzymujące gwieździste sklepienie. Układ żeber sklepiennych tworzących „gwiazdy” wyrastające bezpośrednio z filarów i opuszczające się na konsole na ścianach korpusu zaciera granice poszczególnych przęseł. Jednolitość wnętrza i gładkość ścian nadaje kolegiacie wiślickiej wyjątkowej elegancji. Podobne cechy stylowe mają fundowane przez Kazimierza Wielkiego kościoły w Niepołomicach, Stopnicy czy Szydłowie oraz jednofilarowe kościoły w Krużlowej i Skotnikach. Z działalnością budowlaną Kazimierza Wielkiego związane jest powstanie szeregu twierdz obronnych. Zamki na Jurze Krakowsko-Wieluńskiej zwane „orlimi gniazdami” tworzyły ufortyfikowaną barierę obronną wykorzystując warunki naturalne.
Zamki królewskie w Ojcowie, Pieskowej Skale, Olsztynie i Rabsztynie były wzorem dla zamków magnackich i biskupich. Jednym z niewielu zachowanych jako trwała ruina jest zamek w Chęcinach, zbudowany z inicjatywy biskupa krakowskiego Muskaty. Podobnie jak we wszystkich zamkach wyżynnych, kształt zamku chęcińskiego dopasowany był do ukształtowania terenu. Regularnymi czworobokami były budowane w XV w. zamki na Mazowszu. W Czersku, Ciechanowie, Rawie Mazowieckiej czy Pułtusku regularny czworobok murów wzmocniony jest wieżami lub basztami w narożach. Budynek mieszkalny, dość skromny, przylegał do murów. Funkcja obronna ograniczała dekorację. Stosowano wzory w wątkach ceglanych układając zendrówki w romby czy pasy oraz wprowadzono fryzy opaskowe.
Ciekawymi fortyfikacjami były zamki krzyżackie łączące funkcje militarne z monastycznymi. Twierdze – klasztory wznoszono w Polsce w XIV w. Budowano je jako założenia regularne z wieżami w narożach czworoboku i dużą wieżą – donżonem, będącą punktem ostatecznej obrony. Tak zbudowane były zamki krzyżackie w Radzyniu Chełmińskim, Lidzbarku Warmińskim i Kwidzyniu. 
Najpotężniejszy zamek zbudowali Krzyżacy w Malborku. Pałac Wielkich Mistrzów zbudowany w końcu XIV w. wyróżnia się w zespole elegancją dekoracji zewnętrznej i nowoczesnymi wówczas wachlarzowymi sklepieniami sal. Architektura gotycka w poszczególnych dzielnicach Polski różni się stosowaniem materiałów budowlanych, konstrukcji, a nawet rozwiązań przestrzennych. W zależności od sąsiedztwa docierały do Polski wzory z Czech, na Śląsk i do Małopolski oraz z miast niderlandzkich na Pomorze. Budownictwo na obszarze domeny krzyżackiej zdradza wpływy angielskie, a nawet burgundzkie. Rozszerzenie wpływów Polski na Ruś Halicką w połowie XIV wieku przesunęło granice gotyku na wschód. 
Rzeźba nagrobna
Rzeźba, podobnie jak malarstwo, zaczynają się rozwijać w XIII wieku. Okres rozbicia dzielnicowego w Polsce nie sprzyjał wielkim inicjatywom budowlanym i towarzyszącej im rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej. Najwcześniej wysoki poziom artystyczny osiągnęła rzeźba nagrobna i dewocyjna. Najstarsze gotyckie nagrobki pochodzą ze Śląska. Nagrobek księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z około 1300 r. ukazuje księcia w zbroi z mieczem i tarczą leżącego na tumbie. Taka poza postaci oznaczała prezentację przed Bogiem sędzią. Na tumbie płaskorzeźby wyobrażają procesje płaczków. Kondukt przedstawia rodzinę księcia i dwór książęcy podczas uroczystości pogrzebowych prowadzonych przez biskupa. Nagrobek był polichromowany, jak większość rzeźb gotyckich. Powstał zapewne we Francji i był przywieziony do Wrocławia do kościoła p.w. Świętego Krzyża, ufundowanego przez księcia. Nagrobek był dziełem wybitnym i szybko stał się wzorem dla nagrobków książąt śląskich. Podobne nagrobki powstawały przez dwa stulecia. Naśladownictwami były nagrobki Henryka Pobożnego i Henryka VI (Wrocław), Bolka II (Krzeszów), Wacława i Anny (Legnica). Największy rozwój rzeźby sepulkralnej na Śląsku przypadał na lata 70 i 80 XIV wieku.
W Małopolsce, podobnie jak na Śląsku, rozwijała się głównie rzeźba nagrobna. Najwybitniejszym dziełem z XIV wieku jest nagrobek Kazimierza Wielkiego ufundowany przez siostrę, królową Węgier, Elżbietę Łokietkównę. Postać króla odkuta została z czerwonego marmuru węgierskiego i zapewne też tam została wykuta. Monarcha przedstawiony został nie jako zmarły, ale jako śpiący – z zamkniętymi oczami. Twarz jest doskonałym rzeźbiarskim portretem przypominającym realne portrety rzeźb nagrobnych na Śląsku. Na tumbie wawelskiego nagrobka Kazimierza Wielkiego przedstawieni zostali członkowie królewskiej rady jako płaczkowie. Sceny wydzielone są ażurowo opracowanymi arkadami. Nad tumbą wzniesiono baldachim składający się z ażurowych maswerków wspartych na kolumienkach. Baldachimy nad nagrobkami zastrzeżone były dla królów, ponieważ symbolizowały ideę pomazaństwa – władzy pochodzącej od Boga. Wymowę symboliczną miało umieszczenie na tumbie członków królewskiej Rady. Rada wspólnie ze zmarłym królem kierowała państwem i gwarantowała ciągłość rządów pomimo śmierci monarchy. 
Wybitnym dziełem rzeźby sepulkralnej jest nagrobek króla Władysława Jagiełły (zm. 1434), również wykonany z węgierskiego marmuru zapewne przez artystę pochodzącego z Włoch. W postaci monarchy uderza niezwykły realizm portretu, człowieka zmarłego o zamkniętych oczach. Baldachim jest już dziełem renesansowym.
W katedrze wawelskiej znajduje się jeden z najwspanialszych gotyckich nagrobków – nagrobek króla Kazimierza Jagiellończyka wykonany przez Wita Stwosza. Pod ażurowym architektonicznym baldachimem o formach płomienistych znajduje się tumba z postacią zmarłego ukazanego w momencie agonii. Dramatyzm sceny, realizm przedstawienia i rozbudowana symbolika stawiają pomnik w rzędzie najlepszych dzieł europejskich.
Piękne Madonny
Grupą rzeźb gotyckich o wyjątkowym uroku są „Piękne Madonny”. Rzeźby przedstawiają Madonnę o młodej, miłej, uśmiechniętej twarzy, trzymającej na ręku Dzieciątko. Przedstawienia Madonn ukształtowane zostały w Czechach przez „Mistrza Pięknych Madonn”, tworzącego w stylu dworskim. W Polsce najlepsze dzieła tej grupy powstały na przełomie XIV i XV wieku. Najbardziej znane to pełne liryzmu i elegancji Piękne Madonny z Torunia i Wrocławia oraz Rajbrodu i Krużlowej.
W podobnym pełnym głębokiego liryzmu stylu, powstawały Piety. W XIV wieku rozwijała się rzeźba statuaryczna związana z architekturą. Krucyfiksy lub całe grupy ukrzyżowania umieszczano na belce tęczowej w arkadzie oddzielającej nawę od prezbiterium. Rzeźbiarskim uzupełnieniem wystroju gotyckiego kościoła były figury apostołów umieszczone na filarach. W krucyfiksach gotyckich zaczęto podkreślać element ofiary, ukazując w sposób ekspresyjny cierpienie. Doloryzm (skupienie się na ekspresji i cierpieniu) zaznaczył się w sztuce w XIV i XV wieku. Dziełem pełnym ekspresyjnego realizmu jest kamienny krucyfiks Wita Stwosza z mariackiego kościoła.
Największym dziełem Wita Stwosza jest ołtarz w kościele mariackim. Wykonany w latach 1477-1489 przedstawia w scenie środkowej „Zaśnięcie” Matki Boskiej. Ołtarz jest pełnym głębokich treści traktatem mariologicznym i jednym z najwybitniejszych dzieł gotyckich.
Malarstwo
Malarstwo tablicowe było w XV wieku najważniejszą dziedziną sztuki. W środowisku krakowskim powstawały obrazy do licznych okazałych kościołów miejskich, ale i małych drewnianych kościołków na Sądecczyźnie. 
Obrazy, – tworzące ołtarze zamykane skrzydłami, miały mało urozmaicona ikonografię i powstawały jako proste kompozycje. Znajdujemy kilka typów postaci ludzkiej w podobnych scenach pozach. Mimo pewnej ograniczoności typologicznej malarze podejmują w obrazach problemy malarskie, budowy przestrzeni i światłocienia. Podobne zjawiska poszukiwania sposobów odzwierciedlenia rzeczywistości występowały w XV w. w malarstwie flamandzkim. Najbardziej znanymi i reprezentatywnymi dla malarstwa gotyckiego w Polsce są m.in. „Ołtarz z Ptaszkowej”, „Opłakiwanie” z Chomranic i wzorowane na nim „Opłakiwanie” z Czarnego Potoka „Opłakiwanie” z Żywca oraz „Misericordia Domini” ze Zbulitowskiej Góry i podobny obraz z Iwanowic. Bogaty zbiór gotyckiego malarstwa tablicowego posiada Muzeum Diecezjalne w Tarnowie oraz Muzeum Narodowe w Warszawie.
Niektóre gotyckie ołtarze nadal zdobią kościoły we Wrocławiu w Gdańsku i w Toruniu.
Wspaniałe ołtarze zamówiono do kościołów krakowskich dominikanów i augustianów. Poliptyk św. Jana Jałmużnika do kościoła św. Katarzyny i poliptyk augustiański, oba wykonane w drugiej połowie XV wieku, prezentują wysoki poziom artystyczny.
Znajdziemy na nich całą galerię ówczesnych typów ludzkich, strojów i sprzętów. Złote tła obrazów ustępują miejsca pejzażowi lub perspektywicznie malowanym wnętrzom. Problem ukazywania postaci w przestrzeni obrazu, rozwiązywali malarze gotyccy bez studiów teoretycznych. To podstawowe zagadnienie malarskie w renesansie w Krakowie, podobnie jak w malarstwie flamandzkim, rozwiązywano intuicyjnie. Narastanie renesansu w malarstwie środowiska krakowskiego było zjawiskiem samorodnym.
Malarstwo ścienne rozwijało się w Polsce słabiej niż tablicowe, a stan jego zachowania jest fragmentaryczny. Wśród zachowanych ciekawymi są malowidła w kościele w Niepołomicach, ufundowanym przez Kazimierza Wielkiego. Malowidła powstały w trzecim ćwierćwieczu XIV wieku. Wykazują podobieństwa do fresków z węgierskiego pałacu Esztergom, tworzonych według wzorów malarstwa ze Sieny. 
Bardzo ciekawym zjawiskiem artystycznym w Polsce było malarstwo bizantyjsko-ruskie związane z mecenatem artystycznym Jagiellonów.
W gotyckich wnętrzach kolegiat w Sandomierzu i Wiślicy, Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu i kaplicy zamkowej p.w. Świętej Trójcy w Lublinie w XV wieku malarze bizantyjscy namalowali freski. Najciekawsze pod względem teologicznym i artystycznym są freski z Lublina, namalowane przez malarza Andrzeja w 1418 r. W kaplicy rozwinięto tematy nowotestamentowe i hagiograficzne ukazując je w ujęciu narracyjnym. W strefie sklepień umieszczono chóry anielskie. Znajdziemy na freskach lubelskiej kaplicy postać króla Władysława Jagiełły. Króla można zobaczyć też na obrazie tablicowym stanowiącym część poliptyku przedstawiającym scenę „Pokłon trzech króli”.
Wyjątkowe połączenie rusko-bizantyjskiego malarstwa i gotycko-łacińskiej architektury możliwe było tylko w wielonarodowym i wielowyznaniowym państwie Jagiellonów. Ostatni władca z tej dynastii sprowadził do Polski włoski renesans.