Powstanie Styczniowe było ostatnim zrywem niepodległościowym Polaków w XIX w. Rozpoczęło się manifestem powstańczym 22 stycznia 1863 r. i trwało do jesieni 1865 r. Objęło swoim zasięgiem Królestwo Polskie oraz tereny obecnej Litwy, Białorusi i część Ukrainy, czyli wschodnie ziemie I Rzeczypospolitej. Zakończyło się klęską Polaków, ogromnymi represjami oraz wzmożoną rusyfikacja i germanizacją.
Powstanie najdłużej trwało na Południowym Podlasiu, a konkretnie na Ziemi Łukowskiej, gdzie dowódca ostatniego oddziału partyzanckiego i jednocześnie naczelny kapelan Powstania Styczniowego, ks. Stanisław Brzóska, w kwietniu 1865 został aresztowany i skazany wyrokiem sądu polowego na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 23 maja 1865 r. na rynku w Sokołowie Podlaskim.
Synowie Ziemi Radzyńskiej również przelali swoją krew w Powstaniu Styczniowym. Do dzisiaj istnieją ślady tego ważnego wydarzenia w naszych dziejach: mogiła i Krzyż Powstańczy na ulicy Powstańców Styczniowych, ulica Powstania Styczniowego, ulica Romualda Traugutta, Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Bohaterów Powstania Styczniowego w czy Zespół Szkół Szkoła Podstawowa im. Romualda Traugutta w Białej.
Przebieg Powstania Styczniowego w powiecie radzyńskim
Organizacja powstańcza w powiecie radzyńskim
płk Walenty Lewandowski – naczelnik wojskowy województwa podlaskiego mianowany przez powstańczy Komitet Centralny
gen. Michał Heydenreich, ps. Kruk – dowódca I Korpusu na województwa lubelskie i podlaskie
Bronisław Deskur – naczelnik powiatu radzyńskiego
Członkowie organizacji narodowej – Bronisław Deskur, Teodor Jasieński (odpowiedzialny za Włodawę), Ksawery Radzikowski (odpowiedzialny za Parczew), Władysław Biernacki i Konstanty Pleszczyński (odpowiedzialni za Radzyń), Wiktor Szaniawski (ściągał podatki z powiatu).
Plan działania podlaskiej organizacji narodowej opracowany został 5 stycznia 1863 r. w Warszawie przez Padlewskiego, Lewandowskiego i Rogińskiego – zakładał opanowanie traktu brzeskiego i ważniejszych miast w celu przerwania łączności pomiędzy Warszawą a Cesarstwem Rosyjskim oraz zatrzymanie przerzutu wojsk rosyjskich w granice Królestwa Polskiego.
atak na Radzyń – odpowiedzialny Bronisław Deskur
atak na Międzyrzec – odpowiedzialny Karol Krysiński
atak na Parczew – odpowiedzialni Rajmund Krassowski i Stefan Drewnowski (pisarz gminy Poniatowa)
atak na Włodawę – odpowiedzialny Ludwik Krassowski
Realizacja planu opanowania miast powiatu radzyńskiego w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r.
Atak na Radzyń
Skład i uzbrojenie powstańców – oddział Teodora Jasieńskiego (140 ludzi uzbrojonych w 40 sztuk broni palnej i 100 kos), Pyrkosza (100 mieszczan radzyńskich bez broni), spiskowcy z dóbr rożankowskich (na czele kotlarz Michałowski) , opolskich i antopolskich (40 jeźdźców bez uzbrojenia i siodeł), mieszczanie z Wohynia (Rzewski),
Plan – rynek miał atakować weterynarz Pyrkosz, dom żandarmerii – Michałowski, park artyleryjski – Jasieński i koszary piechoty – Deskur.
Przebieg działań
Pomimo chaosu organizacyjnego dzięki zaskoczeniu Rosjan oddział Jasieńskiego i Deskura zdobył działa, ale nie mógł ich zabrać, bo nie udało się sforsować drzwi do stajni, gdzie zabarykadowali się żołnierze rosyjscy.
Oddział Pyrkosza po ataku na koszary miał chwilową przewagę, ale po reorganizacji sił rosyjskich, musiał się wycofać. Pyrkosz, chcący podjąć negocjacje z naczelnikiem batalionu rosyjskiego Borozdynem, nie zabezpieczył tyłów i poniósł śmierć wraz z towarzyszami zakłuty bagnetami przez Moskali w mieszkaniu Borozdyna.
Oddział Michałowskiego wszedł do mieszkania żandarma Howszczańskiego, gdzie zastał również kapitana żandarmerii gen. Kannabicha i innych oficerów. Planowane aresztowanie nie doszło do skutku z powodu wystrzału w kierunku Kannabicha przez otwarte okno z ulicy, po czym w zamieszaniu powstańcy ranili nożem oficerów rosyjskich i wycofali się.
Straty polskie – 20 zabitych
Straty rosyjskie – 5 zabitych, 8 rannych, w tym gen. Kannabich i mjr Mejbaum.
Deskur z Jasieńskim wieczorem 23 stycznia przekroczyli Bug i zatrzymali się u swojego znajomego w celu uniknięcia aresztowania.
Atak na Międzyrzec –nie doszedł do skutku, ponieważ z niewiadomych przyczyn Karol Krysiński nie zebrał powstańców.
Atak na Włodawę –nie doszedł do skutku, oddział Krassowskiego ominął miasto i udał się w kierunku powiatu bialskiego.
Atak na Parczew – nie doszedł do skutku, Krassowski i Drewnowski zamiast zebrać powstańców pojechali furmanką z bronią do Radzynia, 23 stycznia zostali aresztowani, osadzeni w pałacu w Radzyniu i tu straceni 6 lutego 1863 r.
Atak na Kock – nieudany atak oddziałów Romana Mazurkiewicza, Jana Kopicza i Antoniego Dąbrowskiego na garnizon rosyjski
Atak na Kodeń – udany; 250 mieszczan, szlachty i służby pod dowództwem Neckiego i Mikketyna zaatakowało garnizon rosyjski, który wycofał się miasta.
Starty polskie – brak.
Straty rosyjskie – 5 zabitych, 15 rannych, 50 do niewoli polskiej
Zdobycze Polaków – 50 karabinów, kilka tysięcy ładunków, 4 tys. rubli z kasy garnizonu.
Skutki realizacji planu
Plan powstańczy nie został zrealizowany. Nie udało się powstańcom opanować traktu brzeskiego ani zdobyć żadnego miasta. Zaskoczenie Moskali pozwoliło jedynie na zdobycie broni palnej.
Po „nocy styczniowej” nastąpił rozpad organizacji narodowej i chwilowa stagnacja. Jednak wkrótce oddziały powstańcze formowane przez dowódców podejmowały szereg akcji tocząc bitwy i potyczki z różnym skutkiem stosując element zaskoczenia i prowadząc tzw. walkę partyzancką.
Większe bitwy i potyczki na terenie powiatu radzyńskiego (z nazwiskami dowódców polskich):
7 III 1863 r. – pod Adamkami koło Włodawy – Borelowski
6 V 1863 r. – w Międzyrzecu i pod Dołhą – Karol Krysiński i Czarnecki ( udział Aleksandra Głowackiego czyli Bolesława Prusa)
8 VI 1863 – pod Stoczkiem – kpt Zdzisław Łaski
9 VI 1863 r. – pod Międzyrzecem – Tytus Jan O’Byrn Grzymała
10 VI 1863 pod Zbulitowem – Karol Krysiński i Tytus Jan O’Byrn
Grzymała
29 VI 1863 – pod Parczewem – Karol Krysiński
5 VII 1863 – pod Wyrykami- Karol Krysiński
7 VII 1863 – pod Urszulinem – Karol Krysiński
11 VII 1863 – pod Sławatyczami – Karol Krysiński
31 VII 1863 – pod Uścimowem – Rucki
19 VII 1863 – pod Sosnowicą – Karol Krysiński
10 X 1863 – pod Włodawą – Karol Krysiński
18 XI 1863 – pod Kolanem – Karol Krysiński
16 XII 1863 – pod Wolą Osowińską – ppłk Wróblewski
25 XII 1863 – pod Kockiem – płk Pogorzelski
31 XII 1863 – pod Ossową – ppłk Wróblewski
6 I 1864 – pod Uścimowem – ppłk Wróblewski
19 I 1864 – pod Rytą Korybutową
6 II 1864 – pod Lisiowólką
Bilans powstania w powiecie radzyńskim:
- stoczono ponad 25 bitew i potyczek
- powstanie na Podlasiu utrzymało się najdłużej
- powiat radzyński był bardzo ważny ze względów taktycznych – bliskość traktu brzeskiego, granica z województwem lubelskim i współpraca z tamtejszą organizacją narodową
- ciężar walk wzięli na siebie drobna szlachta zaściankowa, mieszczanie i duchowieństwo, później dołączyli chłopi
- wiele dworów udzielało pomocy powstańcom
- łącznie walczyło około 3 tys. spiskowców
- liczba zabitych jest trudna do ustalenia, udokumentowanych jest około 300 ofiar
- powstańców aresztowanych przez władze carskie spotkały kary w postaci wykonanych wyroków śmierci, więzień i zesłań na Syberię
Źródło: Jacek Pożarowszczyk, Powstanie Styczniowe w powiecie radzyńskim. Walki powstańcze 1863-1864, Radzyń Podlaski 2012.
Radzyńskie Stowarzyszenie Kawaleryjskie uczciło 150 rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego marszem szlakiem powstańców.
Grupa rekonstrukcyjna wyruszyła Z Marynina przez ulice Powstania Styczniowego, Wisznicką, Lubelską i dotarła na ulicę Powstańców Styczniowych, gdzie pod krzyżem na mogile powstańców postawili honorową wartę i zapalili znicze.
