540 lecie Radzynia Podlaskiego

ImageOd dzisiaj (na korytarzu szkolnym tuż przy wejściu) można oglądać wystawę poświęconą 540 leciu Radzynia Podlaskiego. Poniżej prezentujemy wersję internetową tej wystawy – kalendarium, galerię sławnych Radzyniaków oraz zdjęcia sprzed kilku, kilkunastu a nawet kilkudziesięciu lat.

Wystawę przygotowali dr A.Gątarczyk i mgr P.Iwańczuk.

 

Położenie

Radzyń leży na Równinie Radzyńskiej (Nizinie Południowopodlaskiej),   nad rzeką Białką, która jest prawym dopływem Tyśmienicy, na wysokości 140 – 160 m n.p.m. Leży przy skrzyżowaniu dróg krajowych nr 19 (Białystok – Lublin) oraz nr 63 (Siedlce-Sławatycze). Jest to 17 tysięczne miasteczko o powierzchni około 19 km2.

 

Początki osadnictwaImage
Prawie do końca XIV wieku obszary sąsiadujące z ziemiami państwa litewsko-ruskiego oraz Jaćwieżą były narażone na ciągłe najazdy, co nie sprzyjało stałemu osadnictwu. Dopiero po objęciu przez Władysława Jagiełłę tronu polskiego i po polsko-litewskiej unii w Krewie (1385) zmieniła się sytuacja, zaczął się stopniowy napływ ludności z Mazowsza i Małopolski; ustaliło się osadnictwo, co znalazło wyraz w powstawaniu kościołów i parafii.

 

Nazwa miasta
Miasto Radzyń powstało z trzech miejscowości: Białki Niżnej (Kozirynek), Radzynia i Budzynia. Dynamiczny rozwój Radzynia sprawił, że dwie pozostałe miejscowości stały się jego przedmieściami. Pierwotna nazwa osady, która dała początek miastu Radzyń, brzmiała Kozirynek (w XVI w. wymienia się "Parochia (parafia) Cozirynek oppi-dum (miasteczko)"). Natomiast nazwa w postaci dzisiejszej ("oppidum Radzyń") pojawia się w 1580 r. Pierwotna nazwa Radzyn (z twardym – n w wygłosie) została zastąpiona przez Radzyń zapewne na skutek analogii do takich nazw miejscowości, jak Lubień, Zwoleń. Radzyń – nazwa odnosiła się do osady i oznaczała, że jest własnością Radzy; imię Radza było w okresie staropolskim popularne. Budzyń – miejscowość będąca własnością Budzy lub, w gwarze, nazwa oznaczająca słabiej zagospodarowaną część wsi.

 

ImageHistoria
Radzyń był miastem królewskim (tzw. królewszczyzną) i kolejno zmieniał dzierżawców. Przed rokiem 1415 r. istniała tu tylko jedna wieś królewska Biała, położona nad rzeką Białką, licząca 11 rodzin kmiecych i należąca do parafii łukowskiej. W tym okresie król Władysław Jagiełło nadał Kozietule i Łosiowi pustkę (obszar nie zamieszkały) leżącą po obu stronach zabagnionej rzeki Białki (nie daleko Białej), jednak próba osadnicza nie powiodła się.

1415 r. –  Władysław Jagiełło teren ten powtórnie nadał braciom Mikołajowi (sekretarzowi wielkiego księcia litewskiego Witolda, kanonikowi sandomierskiemu) i Wojciechowi Cebulkom. Mikołaj założył wieś Niżna Białka (późniejszy Kozirynek) a Wojciech Wyżną Białkę (obecnie Białka).

18 czerwiec 1456 r. – staraniem braci Cebulków na Kozimrynku erygowana została przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem Św. Trójcy. Do parafii należały cztery wsie: Biała, Białka Wyżna (obecnie Białka), Białka Niżna (Kozirynek) i Turów.

1465 – Grot z Ostrowa, podkomorzy lubelski, na pustce Radzików, obok wsi Białka Niżna, założył miasto. 

31 marzec 1468 r. – Kazimierz Jagiellończyk przywilejem lokacyjnym nadał miastu Radzyń czyli Kozirynek prawo magdeburskie oraz prawo organizowania targu w czwartek i dwu jarmarków: w niedzielę Św. Trójcy i w święto Znalezienia Krzyża Świętego (14 IX).

1468 – powstanie parafii prawosławnej w Radzyniu.

4 października 1473 r. – Kazimierz Jagiellończyk wydzierżawił Radzyń Dominikowi Kazanowskiemu, staroście radomskiemu.

1502 – pożar Koziegorynku

pocz. XVI w. – budowa drewnianego kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny ufundowana przez Kazanowskich (na miejscu obecnego kościoła pw. Świętej Trójcy), z murowaną kaplicą, dziś zwaną Matki Boskiej Różańcowej.

1540 – królowa Bona wydzierżawiła Radzyń zaufanemu dworzaninowi Zygmunta Augusta Mikołajowi Mniszchowi (od 1533 r. staroście łukowskiemu)

1641 – zakończenie budowy murowanego kościoła pw. Świętej Trójcy z fundacji Stanisława Mniszcha (w miejscu drewnianego pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny)

12 listopad 1644 – konsekracja kościoła Świętej Trójcy.

1659 – król Jan III Sobieski przekazał Radzyń w dzierżawę pułkownikowi Henrykowi Denhoffowi.

1680 – król Jan III Sobieski Radzyń przekazał Stanisławowi Antoniemu Szczuce, podkanclerzemu Wielkiego Księstwa Litewskiego.

1686 – Stanisław Antoni Szczuka wybudował zamek (wcześniej  istniała również siedziba właścicieli miasta), w którym znajdowała się kaplica pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika.
k. XVII w. – budowa Kaplicy Aniołów Stróżów przez Szczukę (pp. w miejscu pierwszego kościoła).

26 listopad 1703 – ufundowanie przez Antoniego Szczukę parafii i cerkwi unickiej w Radzyniu.

1741 – Radzyń, dzięki małżeństwu wnuczki Szczuki, Marii Kątskiej, przechodzi w ręce generała artylerii koronnej Eustachego Potockiego.

1750 – 1758 – przebudowa pałacu według projektu Jakuba Fontany

1764 – 1766 – remont kościoła pw. Świętej Trójcy, wzniesienie bocznych ołtarzy i bramy – dzwonnicy.

25 maja 1779 – właścicielem Radzynia zostaje najstarszy syn Jan PotockiImage 

1790  –  w pałacu radzyńskim urodził się Karol Józef Lipiński

1791 – w radzyńskim pałacu synowie Eustachego Potockiego, Stanisław i Ignacy, przygotowywali część projektu Konstytucji 3 Maja

1799 – Jan Potocki sprzedał Radzyń ks. Stanisławowi Staszicowi, a ten wkrótce odsprzedał je Annie z Zamoyskich Sapieżynie.

1810 – utworzenie powiatu radzyńskiego w Księstwie Warszawskim (od 1815 – obwód radzyński)

1834 – Anna Sapieżyna, w obawie przed konfiskatą dóbr po powstaniu listopadowym, sprzedała je Antoniemu Korwin – Szlubowskiemu.

1853 – budowa kaplicy pw. Św. Anny na cmentarzu parafialnym przez Stanisława Szlubowskiego.

1861 – manifestacje religijno – patriotyczne w Radzyniu pod przewodnictwem ks. Józefa Żebrackiego.

1867 – utworzenie powiatu radzyńskiego należącego do guberni siedleckiej

1875 – likwidacja unickiej parafii w Radzyniu

1882 – budowa cerkwi prawosławnej pod wezwaniem św. Greorgija

23 luty 1906 – założenie Radzyńskiego Stowarzyszenia Spożywców

Jesienią 1915 roku władze okupacyjne zezwoliły na otwarcie pierwszej szkoły polskiej w Radzyniu. Założycielką gimnazjum była Halina Rudnicka, córka dyrektora Syndykatu Rolniczego. Społecznym wysiłkiem mieszkańców Radzynia, jeszcze w czasie trwania pierwszej wojny światowej, utworzono w mieście szkołę średnią, z której powstało obecne radzyńskie Liceum Ogólnokształcące. Nie można też zapomnieć bardzo czynnej radzyńskiej organizacji POW i jej roli w krwawym boju z niemiecką załogą wojskową.

Image1915 – podpalenie pałacu przez wycofujących się Rosjan

2 sierpień 1919 – utworzenie powiatu radzyńskiego w województwie lubelskim

29 maja 1920 – Bronisław Szlubowski przekazał pałac z najbliższym otoczeniem Wosku Polskiemu.

8 marzec 1926 – wojsko Polskie przekazało pałac Ministerstwu robót publicznych

1930 – pożar strawił domy przy tzw. Rynku II, Rynku I i części ulicy Ostrowieckiej, po pożarze miasta scalono maleńkie parcele, zabroniono budowy drewnianych domów w śródmieściu, ale także zabroniono wznoszenia domów wyższych, dwupiętrowych.

9 września 1939 – pierwsze bombardowanie lotnicze Radzynia,

1939 – początki tworzenia ruchu oporu

5 lipca 1940 – rozstrzelanie w lesie, k. wsi Sitno przez gestapo grupy harcerzy i osób dorosłych działających pod komendą hufcowego ZHP, nauczyciela Stefana Lisowskiego. Po klęsce wrześniowej 1939 roku Lubelszczyzna jako jeden z dystryktów weszła w skład Generalnej Guberni. Dystrykt lubelski został przez Niemców podzielony na 11 powiatów. Wśród powiatów utrzymanych przez Niemców był powiat radzyński, do którego dołączono część powiatu łukowskiego, lubartowskiego i parczewskiego. Planowane w 1943 włączenie powiatu radzyńskiego i bialskiego do dystryktu warszawskiego nie doszło do skutku. W Radzyniu powstała ponadpowiatowa komenda policji. W jej skład weszły posterunki w Radzyniu, Łukowie, Międzyrzecu i Parczewie.

1944 – podpalenie pałacu przez wycofujących się Niemców

Okupacyjny podział administracyjny został zniesiony dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r. Województwo lubelskie powróciło do granic z września 1939 roku. Radzyń pozostał stolicą powiatu.
Były to powiaty samorządowe podobnie jak w okresie międzywojennym. W 1950 roku ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej wprowadziła do polskiego systemu organów terenowych wzorce radzieckie. Uczyniła rady narodowe podmiotem wszystkich zadań i funkcji administracji państwowej w terenie. W latach sześćdziesiątych ówczesne władze powiatowe, w miarę swoich możliwości, odbudowały go i przeznaczyły na siedzibę instytucji powiatowych.
Po likwidacji powiatu radzyńskiego w roku 1975, pałac został zajęty na siedziby różnych instytucji, które nie troszczyły się o jego konserwację. Stan pałacu w widoczny sposób z dnia na dzień pogarszał się. W roku 1980 rozpoczęty został nowy etap gruntownego remontu, który od tego czasu systematycznie jest prowadzony przez kolejne ekipy włodarzy miasta.  W 1990 roku reaktywowano samorząd terytorialny w Polsce na szczeblu podstawowym, a 1 stycznia 1999 r. został utworzony ponownie powiat radzyński

Obecnie o losach i wyglądzie naszego miasta i naszych miejscowości w dużej mierze mogą decydować ich mieszkańcy aktywnie uczestnicząc w działaniach samorządowych i obywatelskich.